Ружанскае гета
Ружа́нскае ге́та — жыдоўскае гета ў Ружанах, створанае нацыстамі ў пэрыяд акупацыі Беларусі.
На пачатку XX стагодзьдзя з 5000 насельнікаў Ружанаў 4000 складалі жыды. Яны жылі ў цэнтры мястэчка ў камяніцах, займаліся вырабам тавараў на продаж, пашывам адзежы, абутку, гандлем; трымалі некалькі гарбарняў. Беларусы ж жылі на «канцах» (ускраінах) і займаліся пераважна сельскай гаспадаркай. Акрамя таго, жыды здаўна насялялі суседнія вёскі Паўлава і Канстанцінава[1].
З пачаткам нямецкай акупацыі Польшчы ў Ружаны прыбылі яшчэ прыкладна 1500 жыдоў-уцекачоў[2] зь Беластоку, Варшавы ды іншых местаў, акупаваных нацыстамі.
24 чэрвеня нацысцкімі войскамі ўвайшлі ў Ружаны, нязначная частка жыдоўскай моладзі пасьпела пакінуць мястэчка з адыходам савецкіх войскаў[3]. Сынагогі адразу ж былі зачыненыя (драўляныя — разбураныя) і пачаліся рабаваньні жыдоўскага насельніцтва. У ліпені на ружанскіх жыдоў была накладзеная кантрыбуцыя ў памеры 10 кг золата і 20 кг срэбра[4], былі ўведзеныя шматлікія абмежаваньні, у тым ліку абавязак насіць на правым рукаве белую павязку з надпісам «jude»[5][2]. 12 ліпеня немцы забілі 12 прадстаўнікоў жыдоўскай інтэлігенцыі; 14 ліпеня — яшчэ 17 жыдоў (сярод іх 3 жанчыны) і аднаго паляка па абвінавачаньні ў тым, што яны камуністы[5][4][6].
Для кантролю выкананьня ўласных загадаў немцы стварылі юдэнрат, першым абавязкам якога стала рэгістрацыя жыдоўскага насельніцтва[5]. Кіраўніком юдэнрату стаў 75-гадовы лідэр грамады Эпштайн[6].
У пачатку кастрычніка 1941 року, неўзабаве пасьля Ём-Кіпуру, было створанае гета, куды перасялілі таксама жыдоў з суседніх вёсак[4] Паўлава і Канстанцінава. Гета не было агароджанае і не ахоўвалася, аднак ягоныя межы было забаронена пакідаць, а зь дзявятай гадзіны вечара дзейнічала камэнданцкая гадзіна, за парушэньне якое каралі сьмерцю[2]. Насельнікаў гета выкарыстоўвалі для прымусовае працы па капаньні траншэяў, рамонце дарог, будынкаў[5][2].
2 лістапада 1942 року нямецкія падразьдзяленьні супольна з атрадамі беларускай паліцыі акружылі гета, ягоных насельнікаў пагналі пешкі ў Ваўкавыск[4]. Частка зь іх была расстраляная яшчэ ў дарозе — тыя, хто ня мог працягваць шлях (збольшага старыя, хворыя і дзеці)[5]. Напрыканцы лістапада астатнія былі дэпартаваныя ў лягер сьмерці Трэблінка[5][3][4].
Некалькі дзясяткаў маладых жыдоў пасьпелі ўцячы падчас ліквідацыі гета, аднак пазьней былі спайманыя і расстраляныя. Выратаваліся толькі тры-чатыры чалавекі[1].
На братэрскай магіле жыдоў і савецкіх ваеннапалонных у Ружанах, у якой пахаваныя 3000—4000 чалавек, у 1965 року ўсталяваны абэліск[7].
Крыніцы і заўвагі
рэдагаваць- ^ а б Уладзімер Ратней. Ружанскі Галакост // Наша Ніва. — 2001. — № 49.
- ^ а б в г Оксана Яновская. (11 лютага 2005) Свидетель эпох. Четыре столетия Ружанского двореца Сапег (рас.) Край легенд. Экспресс-новости. Праверана 15 лютага 2012 г.
- ^ а б Анатолий Гурин. (8 красавіка 2006) В поисках утраченного (рас.) В поисках утраченного. Беларусь сегодня. Праверана 15 лютага 2012 г.
- ^ а б в г д Ружаны (рас.). Электронная жыдоўская энцыкляпэдыя (10 ліпеня 2009). Праверана 15 лютага 2012 г.
- ^ а б в г д е Ружаны (рас.) Информационно-познавательный портал о Беларуси Праверана 15 лютага 2012 г.
- ^ а б Geoffrey P. Megargee, Christopher Browning, Martin Dean. Różana // The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps And Ghettos 1933—1945. — Indiana University Press, 1962. — Т. II. — С. 947. — ISBN 978-0-253-35328-3
- ^ Гродно — Пинск (рас.) Холокост. Intour-service. Праверана 24 лютага 2014 г.