Гайдэльскія мовы
Гайдэ́льскія (гэ́льскія) мовы — адна з падгрупаў моваў астраўной групы кельцкіх моваў індаэўрапейскай моўнай сям’і. Уключаюць ірляндзкую, шатляндзкую гэльскую ды мэнскую. Носьбіты кожнае з трох пералічаных моваў называюць сваю проста «гэльскаю» (ірляндцы — Gaeilge, шатляндцы — Gàidhlig, мэнцы — Ghaelg).
| гайдэльская падгрупа | |
| Народнасьць | шатляндцы (гэлы), ірляндцы, мэнцы |
|---|---|
| Арэал | Ірляндыя, Шатляндыя, Мэн |
| Лінгвістычная клясыфікацыя | Індаэўрапейская сям'я
|
| Склад | |
Усе сучасныя гайдэльскія мовы паходзяць ад старажытнаірляндзкае мовы, якая існавала ў V — 11 стагодзьдзях, старажытнаірляндзкая, у сваю чаргу, ад архаічнаірляндзкай, вядомае толькі паводле агамічных надпісаў. Ад старажытнаірляндзкае паходзіў таксама галоўэйскі гэльскі дыялект, цяпер мёртвы. Гаворкі, што сталі продкамі шатляндзкай і мэнскай моваў, паўсталі ў сучаснай Вялікабрытаніі дзякуючы перасяленьні старажытных гэльскіх плямёнаў з востраву Ірляндыя, выцесьніўшы з Шатляндыі й востраву Мэн тамтэйшыя тагачасныя гаворкі брыцкага паходжаньня (напрыклад, узьнікненьне шатляндзкай мовы зьвязваецца з утварэньнем гэламі каралеўства Дал Рыяда на паўднёвым захадзе Шатляндыі).
Некаторыя рысы
рэдагавацьУ пісьмовым дачыненьні гайдэльскія мовы маюць даволі архаічную пісьмовую норму, адметнай рысай якіх зьяўляецца шырокае выкарыстаньне спалучэньняў разнастайных літараў для пазначэньня адной фанэмы і залежнасьць знаходжаньня літары ў слове ад навакольных літараў. Выключэньне з гэтага складае мэнская мова, чыя артаграфія створаная пазьней за ірляндзкую й шатляндзкую і нагадвае ангельскія й валійскія пісьмовасьці.
Адносна дыялекталёгіі гайдэльскіх моваў адзначаецца вызначаная ўзаемназразумеласьць між усімі мовамі, а таксама дыялектны кантынуўм між ірляндзкай і шатляндзкай мовай: так, ольстэрскі дыялект ірляндзкай мовы шэрагам рысаў збліжаецца з шатляндзкай мовай, а дыялекты некаторых выспаў між Ірляндыяй і Шатляндыяй ня могуць быць дакладна залічанымі да ірляндзкай або шатляндзкай, зьяўляючыся пераходнымі між дзьвюма мовамі. Параўнальна зь іншымі кельцкімі мовамі вылучаюцца захаваньнем старажытнага кельцкага гуку *kʷ у выглядзе [k], які амаль ва ўсіх кельцкіх мовах перайшоў у [p]. У мэнскай мове і, у меншай ступені, шатляндзкай гэльскай — уплыў скандынаўскіх моваў, што зьвязана з скандынаўскімі ўварваньнямі на тэрыторыі Шатляндыі й Мэну.
Сучаснае становішча
рэдагавацьСучасныя гайдэльскія мовы зьяўляюцца мовамі, што ў пэўнай ступені знаходзяцца пад пагрозаю зьнікненьня. Мэнская мова вымерла адносна нядаўна — у ХХ ст., але на цяперашні час існуюць групы энтузіястаў, што адраджаюць мову, а сама мова мае некаторую рэгіянальную падтрымку на востраве Мэн. Ірляндзкая мова найбольш распаўсюджаная ў невялікіх ізаляваных рэгіёнах на паўночным захадзе, захадзе й паўднёвым захадзе востраву Ірляндыя, шатляндзкая — на Зьнешніх Гебрыдзкіх астравох (на паўночны захад ад асноўнай Шатляндыі) і, у меншай ступені, на гарыстым паўночным захадзе Шатляндыі (Гайлэнд). Ірляндзка- й шатляндзкамоўныя рэгіёны маюць назву гэлтахт, пры гэтым у Ірляндыі гэты тэрмін мае афіцыйны ўжытак.
Ірляндзкая мова зьяўляецца адной з афіцыйных моваў Рэспублікі Ірляндыя (побач з ангельскай) і адзінай кельцкай мовай, што мае афіцыйны статус у Эўрапейскім Зьвязе. Шатляндзкая й мэнская мовы абараняюцца ўрадам Вялікабрытаніі паводле прынятай краінай Эўрапейскай Хартыі рэгіянальных моваў, акрамя таго, паводле Хартыі й некаторых брытанска-ірляндзкіх пагадненьняў ірляндзкая мова мае рэгіянальную падтрымку ў Паўночнай Ірляндыі.