Вікіпэдыя

Украінскі правапіс 2019 году

Украінскі правапіс 2019 (па-ўкраінску: Український правопис 2019 року) — актуальная вэрсія ўкраінскага правапісу, падрыхтаваная Нацыянальнай правапіснай камісіяй Украіны. 22 траўня 2019 году Кабінэт міністраў Украіны зацьвердзіў новую рэдакцыю правапісу,[1][2][3] а 30 траўня 2019 году гэты дакумэнт уступіў у сілу.[4]

Склад Украінскай нацыянальнай камісіі, якая рыхтавала праект правапісу, зацьверджаны пастановай Кабінэта міністраў Украіны ад 17 чэрвеня 2015 году.

Зараз ідзе пераходны этап па рэалізацыі новай вэрсыі. На гэтым этапе кожная ўстанова самастойна прымае рашэньне аб выкарыстаньні новай вэрсыі.[5] Аднак Украінскі цэнтар ацэньваньня якасьці адукацыі вызначыў 5 гадоў на ўкараненьне новых стандартаў у тэсты зьнешняга незалежнага ацэньваньня[6].

Новая рэдакцыя вярнула да жыцьця некаторыя рысы правапісу 1928 г. (так званы харкаўскі правапіс), якія ўваходзілі ва ўкраінскую правапісную традыцыю. Пры гэтым камісія кіравалася разуменьнем таго, што моўная практыка ўкраінцаў у другой палове ХХ ст. — пачатак ХХІ ст. ужо стала часткай украінскай артаграфічнай традыцыі.

Распрацоўка й укараненьне

рэдагаваць

Міністэрства адукацыі й навукі Ўкраіны са спасылкай на Нацыянальную акадэмію навук Украіны тлумачыць, што папярэдні варыянт правапісу ў цэлым адпавядаў патрэбам грамадзтва й ня можа лічыцца састарэлым. Трэба было толькі ліквідаваць пэўныя супярэчнасьці, упарадкаваць, удакладніць і дапоўніць у адпаведнасьці з тымі сучаснымі моўнымі тэндэнцыямі, якія склаліся ў грамадзтве. Гэта палажэньне палічыла справядлівым значная частка ўдзельнікаў грамадзкага абмеркаваньня новай рэдакцыі ўкраінскага правапісу.

У сваёй працы Ўкраінская нацыянальная камісія па правапісу кіравалася наступнымі прынцыпамі: неабходнасьць захаваньня ўкраінскай артаграфічнай традыцыі; уключэньне новых артаграфічных правіл, неабходных для дастаткова ўсебаковай кадыфікацыі моўных нормаў; адлюстраваньне асноўных зьмен у сучаснай моўнай і пісьмовай практыцы; фарміраваньне правіл напісаньня новых запазычаных словаў, новых уласных назваў; выключэньне састарэлых альбо недакладных фармулёвак; уніфікацыя правілаў артаграфіі.[7]

Вэрсыя праекта, надрукаваная ў электронным выглядзе на 216 старонках, апублікавана Міністэрствам адукацыі й навукі Ўкраіны на сайце для грамадзкага абмеркаваньня, якое працягвалася з 15 жніўня па 15 верасьня 2018 году.[8] 13 верасьня грамадзкае абмеркаваньне было падоўжана да 1 кастрычніка. Чакалася, што праца над дакумэнтам працягнецца прынамсі да канца 2018 году; сябры камісіі ад камэнтароў адмовіліся.[9] Аднак сустаршыня камісіі Максім Стрыха падзяліўся інфармацыяй, што праект быў ухвалены аднагалосна.[10]

Пра гэта заявіла артаграфічная камісія:

…вяртае да жыцьця шэраг асаблівасьцёў «харкаўскага» правапісу, абнаўленьне якіх мае навуковае абгрунтаваньне. Безумоўна падзяляючы ідэю аб злачыннасьці рэпрэсыўных дзеяньняў таталітарнага рэжыму супраць «харкаўскага» правапісу й яго стваральнікаў, правапісная камісія ня можа ігнараваць той факт, што мова народа разьвіваецца разам зь яго гісторыяй і моўнай практыкай. Украінцы ў 1930-я гг — 2010-я гады таксама ўваходзяць у традыцыю ўкраінскага правапісу «і» нягледзячы на працяглыя й напружаныя дыскусыі […] канчатковае галасаваньне па праекце новай рэдакцыі ўкраінскага правапісу было аднагалосным.[11]

Грамадзкае абмеркаваньне праекта ўкраінскага правапісу працягвалася да 1 кастрычніка 2018 году. Паступіла больш за 500 прапаноў і заўваг.[12] 22 кастрычніка 2018 году адбылося выніковае пасяджэньне Артаграфічнай камісіі, на якім па выніках грамадзкага абмеркаваньня былі ўнесены некаторыя папраўкі. 24 кастрычніка на сумесным пасяджэньні Прэзыдыюма Нацыянальнай акадэміі навук Украіны й калегіі Міністэрства адукацыі й навукі даклад старшыні рабочай групы па распрацоўцы ўкраінскага правапісу члена-карэспандэнта Нацыянальнай акадэміі навук навук Украіны С. Ермоленка «Аб новай рэдакцыі ўкраінскага правапісу»; праект правапісу быў зацьверджаны й рэкамэндавана пасьля дапрацоўкі ўнесьці ў Кабінэт Міністраў на зацьвярджэньне.[13]

22 мая 2019 году Кабінэт міністраў Украіны зацьвердзіў новую рэдакцыю правапісу, а 30 мая 2019 году гэты дакумэнт уступіў у сілу.

3 чэрвеня 2019 году канчатковая вэрсыя была апублікавана на афіцыйных сайтах Міністэрства адукацыі й навукі й Нацыянальнай акадэміі навук.[14] Таму з 3 чэрвеня рэкамэндавана прымяняць нормы й правілы новай рэдакцыі ва ўсіх сфэрах грамадзкага жыцьця.

Зараз ідзе пераходны этап па рэалізацыі новай вэрсыі. На гэтым этапе кожная ўстанова самастойна прымае рашэньне аб выкарыстаньні новай вэрсыі.[14] Аднак Украінскі цэнтар ацэньваньня якасьці адукацыі вызначыў 5 гадоў на ўкараненьне новых стандартаў у тэсты зьнешняга незалежнага ацэньваньня.[6]

5 сьнежня 2019 году выдавецтва «Навукова думка НАН Украіны» як упаўнаважаная ўстанова апублікавала ўпаўнаважанае выданьне новага выданьня.[15]

Склад артаграфічнай камісіі

рэдагаваць

Склад Украінскай нацыянальнай камісіі па правапісе зацьверджаны пастановай Кабінэта Міністраў Украіны ад 17 чэрвеня 2015 г. № 416 «Аб зацьвярджэньні новага складу Ўкраінскай нацыянальнай камісіі па правапісу». Яна ўключае ў сябе:[16]

  • Стрыха Максім Вітальевіч — Намесьнік Міністра адукацыі й навукі Ўкраіны, сустаршыня камісіі
  • Піражкоў Сяргей Іванавіч — віцэ-прэзыдэнт Нацыянальнай акадэміі навук, акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук, сустаршыня камісіі (па ўзгадненьні)
  • Грыцэнка Паўло Юхімавіч — дырэктар Інстытута ўкраінскай мовы НАН, прафэсар, доктар філялягічных навук, намесьнік сустаршыні камісіі (па згодзе)
  • Склярэнка Віталь Грыгоравіч — дырэктар Інстытута мовазнаўства імя А. А. Пацябні НАН, акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук, намесьнік сустаршыні камісіі (па ўзгадненьні)
  • Шаўчэнка Ларыса Леанідаўна — загадчык катэдры мовазнаўства Украінскай мовы і інфармацыі НАН, кандыдат філялягічных навук, сакратар камісіі (па згодзе)
  • Ажнюк Багдан Мікалаевіч — загадчык катэдры моваў Украіны Інстытута мовазнаўства імя А. А. Пацябні НАН, прафэсар, доктар філялягічных навук (па дамоўленасьці)
  • Гнатюк Лідзія Паўлаўна — прафесар катэдры гісторыі і стылістыкі ўкраінскай мовы Інстытута філялёгіі Кіеўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Тараса Шаўчэнкі, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Галубоўская Ірына Аляксандраўна — загадчык катэдры (кафедры) агульнага мовазнаўства і клясычнае філялёгіі Інстытута філялёгіі Кіеўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Тараса Шаўчэнкі, прафэсар, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Гарадзенская Кацярына Грыгораўна — загадчык катэдры граматыкі ўкраінскай мовы Інстытута ўкраінскай мовы НАН, прафэсар, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Ярмоленка Сьвятлана Якаўна — загадчык аддзела стылістыкі і культуры мовы Інстытута ўкраінскай мовы НАН, член-карэспандэнт НАН (па згодзе)
  • Загнітко Анатолій Панасавіч — загадчык аддзела інфарматыкі Украінскай мовы і інфармацыйнага фонду НАН, член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук (па згодзе)
  • Калашнік Уладзімір Сямёнавіч — прафэсар катэдры (кафедры) украінскай мовы Харкаўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя В. Н. Каразіна, доктар філалагічных навук (па згодзе)
  • Кавалеўская Тацьцяна Юр’еўна — загадчык катэдры (кафедры) украінскай мовы філялягічнага факультэта Адэскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя І. І. Мечнікаў, прафэсар, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Лучык Васіль Віктаравіч — загадчык катэдры (кафедры) агульнага і славянскага мовазнаўства Нацыянальнага ўнівэрсытэта «Кіева-Магілянская акадэмія», прафесар, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Лучканін Сяргей Міраслававіч — дацэнт катэдры агульнага мовазнаўства і клясычнай філялёгіі Інстытута філялёгіі Кіеўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Тараса Шаўчэнкі, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Масенка Ларыса Цярэнцьеўна — прафэсар катэдры (кафедры) украінскай мовы Нацыянальнага ўніверсітэта «Кіева-Магілянская акадэмія», доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Моўчан Паўла Міхайлавіч — старшыня Ўсеўкраінскага таварыства «Асьвета» імя Тараса Шаўчэнкі, заслужаны дзеяч мастацтваў Украіны (па згодзе)
  • Піўторак Грыгорый Пятровіч — загадчык катэдры агульнаславянскіх праблем і ўсходнеславянскіх моваў Інстытута мовазнаўства імя А. А. Пацябні НАН, акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук (па згодзе)
  • Панамароў Аляксандр Данілавіч — прафэсар катэдры мовы і стылістыкі Інстытута журналістыкі Кіеўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Тараса Шаўчэнкі, доктар філалагічных навук (па згодзе)
  • Папова Ірына Сцяпанаўна — дэкан факультэта ўкраінскай і замежнай філялёгіі і мастацтвазнаўства Днепрапятроўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Алеся Ганчара, прафэсар, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Скаб Мар’ян Стэфановіч — загадчык катэдры гісторыі і культуры ўкраінскай мовы Чарнавіцкага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Юрыя Федзьковіча, прафэсар, доктар філялягічных навук (па згодзе)
  • Тараненка Аляксандр Анісімавіч — вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства імя А. А. Пацябні НАН, прафэсар, доктар філялягічных навук (па дамоўленасьці)
  • Чарэднічэнка Аляксандр Іванавіч — прафэсар кафэдры тэорыі і практыкі перакладу на раманскіх мовах імя Міколы Зерава Інстытута філялёгіі Кіеўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Тараса Шаўчэнкі, доктар філялягічных навук (па згоды)
  • Чарнюх Багдан Васільевіч — загадчык катэдры клясычнай філялёгіі Львоўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Івана Франка, дацэнт, кандыдат філялягічных навук (па згодзе)
  • Шырокаў Уладзімір Анатольевіч — дырэктар Украінскага моўна-інфармацыйнага фонду Нацыянальнай акадэміі навук, акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук (па згодзе).

Асноўныя зьмены ў правапісе 1993 году

рэдагаваць
Сутнасьць Правапіс 1993 году Правапіс 2019 году
Напісаньне слова «проєкт» і паходных У слове траєкторія пішацца є; у словах проект, проекція й пад. пішацца е.[17] Гук [j] звычайна перадаем у адпаведнасьці з вымаўленьнем іншамоўнага слова літарай й, а ў складзе гукаспалучэньняў [je], [ji], [ju], [ja] літарамі є, ї, ю, я: <…> проє́кт, проє́кція <…>[18]
Гук [j] І, у (а таксама u нямецкага дыфтонга eu) у пазыцыі паміж двума галоснымі (у замежнай мове) у агульных назвах звычайна не перадаюцца асобным знакам <… > але: Гойя, Савойя, Фейєрбах; також майя (народність), фойє.[19] Гук [j] звычайна перадаецца паводле вымаўленьня іншамоўнага слова літарай й, а ў гукаспалучэньнях [je], [ji], [ju], [ja] буквами є, ї, ю, я: бу́єр, конве́єр, пле́єр, фла́єр, круї́з, моза́їка, лоя́льний, парано́я, плея́да, роя́ль, саквоя́ж, секво́я, фая́нс, феєрве́рк, ін’є́кція, проє́кт, проє́кція, суб’є́кт, траєкторія, фоє́, є́ті, Гаї́ті, Го́я, Єйтс, Саво́я, Феєрба́х, Ма́єр, Кає́нна, Іса́я, Йога́нн, Рамбує́, Со́єр, Хая́м, Хеєрда́л, Юно́на.[20]
Заканчэньне назоўнікаў на -ть пасьля зычнага, а таксама словаў кров, любов, осінь, сіль, Русь, Білорусь у родным склоне адзінага — Назоўнікі на -ть пасьля зычнага, а таксама словы кров, любо́в, о́сінь, сіль, Русь, Білору́сь у родным склоне адзінага ліку могуць набываць як варыянт канчатка -и: гід́ности, незале́жности, ра́дости, сме́рти, че́сти, хоро́брости; кро́ви, любо́ви, о́сени, со́ли, Ру́си́, Білору́си.[20]
Спражэньне жаночых імёнаў, якія заканчваюцца на губны альбо мяккі зычны — Жаночыя імёны, якія заканчваюцца на губны ці мяккі зычны, адмяняем: Ізабе́ль — Ізабе́лі, Ете́ль — Ете́лі, Жізе́ль — Жізе́лі, Міше́ль — Міше́лі, Ніко́ль — Ніко́лі, Сесі́ль — Сесі́лі, Зейна́б — Зейна́бі, Руф — Ру́фі.[20]
И ў пачатку слова У пачатку словы пішацца і, а не и: ім’я́, інди́к, і́ній, і́нколи, і́ноді, і́нший, існува́ти, і́стина.[21] І пішам у пачатку слова ў адпаведнасьці з вымаўленьнем: Іва́н, і́грашка, і́дол, і́кати (‘вымавіць і замест и’), іко́на, іменува́ти, ім’я́, інди́к, і́ноді, іржа́, існува́ти, і́стина, іти́.

Некаторыя словы маюць варыянты з галосным и: і́рій і и́рій, і́род і и́род (‘дуже жорстока людина’).

И пішам у пачатку асобных воклічаў (ич!), часьціц (ич який хитрий), дзеясловы и́кати (‘вымавіць и замест і’) і вытворнага ад яго назоўніка и́кання.

И ў пачатку слова ўжываем у некаторых агульных і ўласных назовах, якія паходзяць зь цюркскіх і іншых моваў, паводле іх вымаўленьня ў гэтых мовах: ийбен, ир, Ич-оба́, Кім Чен Ин.[20]

Ужываньне літары ґ у замежных імёнах і прозьвішчах, дзе ёсьць гук [g] G і h звычайна перадаюцца літарай г: <…> Ганнібал, Гейне, Гете, Гізо, Гомер, Горацій, Горн, Гюго, Магомет.[21] У прозьвішчах і імёнах людзей можна перадаваць гук [g] двума спосабамі: шляхам адаптацыі да гукавога парадку ўкраінскай мовы — літарай г (Вергі́лій, Гарсі́я, Ге́гель, Гео́рг, Ге́те, Грегуа́р, Гулліве́р) і шляхам імітацыі іншамоўнага [g] — літарамі ґ (Верґі́лій, Ґарсі́я, Ге́ґель, Ґео́рґ, Ґе́те, Ґреґуа́р, Ґулліве́р і г. д.).[20]
Літараспалучэньне th у словах грэцкага паходжаньня Th у залежнасьці ад таго, як слова прынята ва ўкраінскай мове, перадаецца літарай ф: арифметика, ефір, кафедра, логарифм, міф, орфографія, пафос, Федір, — то літарай т: бібліотека, ортодокс, ортопедія, театр, теорія; Тадей, Теодор[21]. Літарнае спалучэньне th у словах грэцкага паходжаньня звычайна перадаецца літарай т: антоло́гія, антрополо́гія, апте́ка, а́стма, бібліоте́ка, католи́цький, теа́тр, тео́рія, ортодо́кс, ортопе́дія, Амальте́я, Промете́й, Те́кля, Таї́сія, Теодо́р. У словах, прынятых ва ўкраінскай мове па ф, магчыма артаграфічная варыянтнасьць накшталт: ана́фема й ана́тема, дифіра́мб і дитира́мб, ефі́р і ете́р, ка́федра й кате́дра, логари́фм і логари́тм, міф, міфоло́гія й міт, мітоло́гія, Агата́нгел і Агафа́нгел, Афі́ни й Ате́ни, Борисфе́н і Бористе́н, Демосфе́н і Демосте́н, Ма́рфа й Ма́рта, Фесса́лія й Тесса́лія і г. д.[20]
Спалучэньне літар au, ou Дыфтонгі au, ou перадаюцца пераважна праз ау, оу: аудиторія, аудієнція, гауптвахта, лауреат, локаут, пауза, фауна (але: мавзолей); джоуль, клоун; Джорджтаун, Каунас; Краузе, Паульсен, Фауст, Штраус; Воуверман, Шоу.

Аднак у шэрагу словаў au перадаецца праз ав: автентичний, автобіографія, автомобіль, автор, авторитет, автохтон; Австралія, Австрія; Август, Аврора.[21]

Літараспалучэньні au, ou для абазначэньня гукаспалучэньняў [au] [ou] перадаюцца праз au, ou: аутса́йдер, гауптва́хта, ма́узер; Ка́унас; Кла́ус, Кра́узе, Па́уль, Фа́уст.

У словах, якія паходзяць са старажытнагрэцкай і лацінскай моваў, літараспалучэньне au звычайна перадаем праз ав: автенти́чний, автобіогра́фія, автомобі́ль, а́втор, авторите́т, автохто́н, ла́вра, Авро́ра, Маврита́нія, Павло́. У запазычаньнях са старажытнагрэцкай і лацінскай моваў, якія маюць устойлівую традыцыю перадачы літараспалучэньня au праз ау, магчымыя арфаграфічныя варыянты: аудіє́нція й авдіє́нція, аудито́рія й авдито́рія, лауреа́т і лавреа́т, па́уза й па́вза, фа́уна й фа́вна[20].

Напісаньне пів з назоўнікамі Разам пішуцца:

…

д) складаныя назоўнікі зь першай часткай пів-, напів-, полу-: піва́ркуша, півгоди́ни, півдю́жини, півкарбо́ванця, півко́ло, півмі́сяць, півогірка́, пів’я́блука, напівавтома́т, напівсо́н; полу́кіпок, полу́мисок.

Нататка. Перад назоўнікамі — уласнымі назвамі палова- пішацца праз злучок: пів-Євро́пи, пів-Ки́єва.[21]

Заўвага. Якая адмяняецца лічэбнік з значэньнем пів са наступным назоўнікам — агульнай альбо ўласнай назвай у форме роднага склону адзінага ліку пішам асобна: пів а́ркуша, пів годúни, пів відра́, пів мíста, пів огірка́, пів óстрова, пів я́блука, пів я́щика, пів я́ми, пів Єврóпи, пів Кúєва, пів Украї́ни. Калі пів з наступным назоўнікам у форме назоўнага склону складае адзінае паняцьце й не выяўляе значэньні паловы, то іх пішам разам: піва́ркуш, пíвдень, півза́хист, півкóло, півкýля, півмі́сяць, півóберт, півова́л, півóстрів[20].
Пашырэньне сьпісу прэфіксаў, словы зь якімі пішам разам авіа-, авто-, агро-, біо-, вело-, водо-, газо-, геліо-, гео-, гідро-, екзо-, екстра-, електро-, зоо-, ізо-, квазі-, кіно-, космо-, лже-, макро-, мета-, метео-, мікро-, мілі-, моно-, мото-, нео-, палео-, псевдо-, радіо-, рентгено-, соціо-, стерео-, супер-, теле-, термо-, турбо-, фоно-, фото- й под.[21] абро-, авіа-, авто- («само», «автоматичний»), агро-, аеро-, аква-, алко-, арт-, астро-, аудіо-, біо-, боди-, боді- (перед голосним), веб-, геліо-, гео-, гідро-, дендро-, екзо-, еко-, економ-, етно-, євро-, зоо-, ізо-, іно-, квазі-, кібер-, мета-, метео-, моно-, мото-, нарко-, нео-, онко-, палео-, пан-, пара-, поп-, прес-, псевдо-, смарт-, соціо-, теле-, фіто-, фолк- (фольк-), фоно- і г. д.

Заўвага. Калі іншамоўныя часткі далучаны да назвы ці абрэвіятуры, то паміж імі ставім злучок: пан-Єврóпа, псéвдо-Фа́уст; веб-API, псевдо-ФОП.[20]

Напісаньне некаторых складаных назоўнікаў Праз злучок пішуцца:

…б) назоўнікі, якія азначаюць дзяржаўныя пасады, ваенныя, навуковыя званьні: генера́л-лейтена́нт, контр-адміра́л, прем'є́р-мініĭстр, у́нтер-офіце́р, член-кореспонде́нт, штабс-капіта́н;…2) Складаныя назоўнікі зь першай складовай часткай віце-, екс-, лейб-, максі-, міді-, міні-, обер-: екс-чемпіо́н, лейб-ме́дик, ма́ксі-спідни́ця, мі́ні-футбо́л, о́бер-ма́йстер.[21]

Разам пішам:

…3) словы зь першай іншамоўнай часткай, якая вызначае колькасную праяву чаго-небудзь (віщій від зьвічайного, дуже вісокій, слабкій, швідкій і г. д.): архі-, архи-, бліц-, гіпер-, екстра-, макро-, максі-, міді-, мікро-, міні-, мульти-, нано-, полі-, преміум-, супер-, топ-, ультра-, флеш-: архіскладнúй, архішахра́й, архидия́кон, бліцновúни, бліцопи́тування, гіперзвýк, гіперма́ркет, екстракла́с, макромолéкула, макроеконóміка, максіóдяг, мідіóдяг, мікроорганíзми, мікрохвúлі, мікрочастúнка, мініблóк, мінідúск, мінікомп’ю́тер, мультимільйонéр, нанокомп’ю́тер, наночастúнки, 35 полісахарúди, полімотива́ція, преміумкла́с, суперма́ркет, супермодéль, супермóдний, топмéнеджер, топмодéль, ультразвýк, ультрамодний, флешінтерв’ю.

…

Заўвага 2. Частка топ- зь лічэбнікамі не сумешчаная.

Заўвага 3. Калі такія іншамоўныя часткі далучаны да назвы ці абрэвіятуры, то іх пішам з злучком: Супер-Шмідт, мікро-ЕОМ, міні-ПК, флеш-BIOS;4) словы зь першай іншамоўнай часткай анти-, контр-, віце-, екс-, лейб-, обер-, штабс-, унтер-: антивíрус, віцепрем'є́р, віцекóнсул, ексчемпіо́нка, ексмінíстр, експрезидéнт, контрадміра́л, контруда́р, лейбгвардíєць, лейбме́дик, оберма́йстер, оберофіцéр, оберлейтена́нт, оберпрокурóр, штабскапіта́н, унтерофіце́р.

Заўвага 1. З уласнымі назвамі й абрэвіятурамі часткі анти-, екс- пішам з злучком: «Анти-Дюринг»; екс-Югославія; анти-АВН, екс-НДР[20].

Напісаньне сайтаў, сацыяльных сетак, пошукавых сыстэм і г. д. — …

7. Назвы сайтаў, сетак, пошукавых сыстэм і да т. п. без радавога слова пішам з малой літары (тві́ттер, ґуґл); назвы з радавым словам пішам зь вялікай літары й у двукосьсі (пошукова система «Ґуґл», мережа «Фейсбу́к», енциклопе́дія «Вікіпе́дія», системи обміну повідомленнями «Вайбер», «Телеграм»); найменьне сайтаў, ужытых як назвы юрыдычных асоб, пішам зь вялікай літары й без двукосьсяў (РНБО ввела санкції проти Яндексу).[20]

Удакладненьне лічэбна-літарных найменьняў класаў, дамоў, карпусоў, паштовых адзьдзяленьняў і да т. п. Праз злучок пішуцца:

…

є) літарныя назвы паралельных класаў у школах: 7-А, 10-В.[21]

Праз злучок пішуцца:

…

д) лічэбна-літарныя найменьні класаў, дамоў, карпусоў, паштовых адзьдзяленьняў і г. д.: 7-А клас, 10-В клас, буди́нок № 28-Г, кóрпус 3-А; Ки́їв-1[20].

Крытыка

рэдагаваць

Пісьменьнік Андрэй Какацюха лічыць, што артаграфія ўскладніць вывучэньне ўкраінскай мовы: «Я за тое, каб грамадзяне Ўкраіны ўвогуле валодалі ўкраінскай мовай. Таму што палова насельніцтва не прытрымлівалася правілаў старога правапісу. А некаторыя з тых, хто карыстаецца мовай у паўсядзённым жыцьці, ня ведалі пра існаваньне норм як такіх. Буду пісаць так, як напісаў. Бо ў новым правапісе прадугледжаны правілы „і так можна, і так можна“. Калі штосьці крытычнае, ёсьць рэдактары, прафэсыйныя вяшчальнікі. Фактычна гэтыя новаўвядзеньні адштурхнуць тых, хто ў сілу розных абставінаў толькі пачаў карыстацца ўкраінскай. А некаторыя носьбіты будуць проста іранізаваць, як і я».[22]

Пісьменьніца Марына Грымыч крытыкавала фэмінітывы: у многіх выпадках мужчынскі род семантычна выконвае ролю «унісекса» і «гендэрна нэўтральнага». Гэта ўнікальная асаблівасьць украінскай мовы. Я кахаю яе. Прабачце, што не пагадзіўся. Мяне зразумеюць падрыхтаваныя лінгвісты."

Пісьменьнік Радый Радутны заявіў, што не плянуе прытрымлівацца правілаў новага правапісу.

Былы дырэктар Украінскага цэнтра ацэньваньня якасьці адукацыі Ігар Леанідавіч Лікарчук так пракамэнтаваў правапіс:

Чытаю ўсё гэта й думаю: ці буду асабіста мець зносіны па-навейшы ці, як казала Проня Пракопіўна, «по-модньому», кшталту «міністерка», «лікарка», «етер»? Прыходжу да высновы, што наўрад ці атрымаецца. Таму што я лічу, што вяртаньне да правілаў правапісу 1919 году — неабгрунтаванае рашэньне. І такое, каб своечасова. Відаць, добра мець рэтра-аўтамабіль 1919 году. Каб пакрасавацца на выставе раз-два на год. Але штодня езьдзіць на такім рэтра-аўтамабілі наўрад ці варта.[22]

З 16 жніўня па 7 верасьня 2018 г. падчас грамадзкага абмеркаваньня праекта правапісу сайт «Ізборнік» правёў сярод сваіх карыстальнікаў апытаньне аб зьменах правапісу, якое, аднак, не зьяўляецца рэпрэзэнтатыўным. 3183 рэспандэнты запоўнілі адкрытую анляйн-анкету. Карыстальнікі сайта прынялі зьмены ў артаграфіі холадна (напрыклад, напісаньне слова пра кт праз літару падтрымліваюцца толькі 15% карыстальнікі «Зборнік»). Адзіная артаграфічная праектная прапанова, якую рэспандэнты падтрымалі са значнай перавагай (74%), — напісаньне зь вялікай літары назваў, зьвязаных з рэлігіяй. На пытаньне, ці патрэбна рэформа правапісу, плюсы й мінусы таксама прыкладна падзяліліся. Яны лічаць, што рэформа патрэбная, увогуле 51%; толькі 22 зь іх % адказалі, што ім трэба неадкладна, 29% лічаць, што гэта трэба, але не своечасова. Амаль палова рэспандэнтаў заявіла, што рэформа правапісу не патрэбна — 47%.[23]

Судовая скарга

рэдагаваць

У чэрвені 2019 году ў Акруговы адміністрацыйны суд Кіева паступіў іск аб прызнаньні несапраўднай і адмене пастановы Кабінэта Міністраў Украіны № 437 ад 22 мая 2019 г. «Пытаньні ўкраінскага правапісу».[24][25] Іск падаў старэйшы партнэр юрыдычнай фірмы «Константа» Дзьмітрый Ільчанка ад імя сямікласьніцы й яе маці. На думку пазоўнікаў, урад, прымаючы зьмены ў правапіс, выйшаў за межы сваіх паўнамоцтваў, бо Закон Украіны «Аб прынцыпах дзяржаўнай моўнай палітыкі» (неафіцыйна «Закон Ківалава-Калесьнічэнкі») быў прызнаны неканстытуцыйным. Канстытуцыйны суд Украіны № 2-р / 2018 ад 28.02.2018,[26][27][28] і з таго часу Кабінэт Міністраў Украіны не надзелены паўнамоцтвамі ўстанаўліваць нормы ўкраінскага правапісу й парадак зацьвярджэньня такіх нормаў.[29] Аналягічны пазоў падала ГА «Верхавенства права» (юрыст — Расьціслаў Кравец).[30]

28 студзеня 2021 г. Акруговы адміністрацыйны суд Кіева адмяніў пастанову Кабінэта Міністраў аб пераходзе на новы правапіс[30][31], але рашэньне суда першай інстанцыі было адменена 11 траўня 2021 г. на зварот.[32][33]

Меркаваньне навукоўцаў

рэдагаваць
  • Кандыдат філялягічных навук Алена Бросаліна зацьвердзіла зьмены:

Мне вельмі спадабалася, што было прынята вельмі мудрае рашэньне: дазволіць паралельнае выкарыстаньне. Адэпты змогуць адчуваць сябе свабодна, але адэпты змогуць арыентавацца, адчуваць смак новых словаў, новых форм".[34]

  • Доктар філязофскіх навук Арсен Зінчанка:

Украіна даўно павінна была вярнуцца да сваіх спэцыфічных прынцыпаў ва ўсіх сфэрах жыцьця […] Я даўно пішу свае кнігі ў мадэрнізаваным варыянце правапісу 1927 году".[35][36]

  • Кандыдат філялягічных навук Віньніцкай Акадэміі дадатковай адукацыі Тарас Ткачук заявіў, што новы правапіс зноў разьдзяліць людзей, якія грамадзяне Ўкраіны, якія вагаліся зь пераходам на родную мову, наўрад ці адважацца на такі крок зараз. узьніклі ўскладненьні там, дзе павінна быць спрашчэньне; усе аўтары падручнікаў і дапаможнікаў (а таксама рэдактары, карэктары й іншыя) з моманту прыняцьця новай рэдакцыі правапісу, замест таго, каб працаваць над зьместам сваёй працы, будуць на кожным кроку адцягвацца на новыя патрабаваньні да правілаў артаграфіі; будуць складанасьці для настаўнікаў; любы пошук па ключавых словах, якія маюць паралельныя формы (напрыклад, Афіни — Атени, ефір — етер), цяпер будзе ўскладнена й запавольвацца ў некалькі разоў, што значна скараціць колькасьць украінскамоўных інтэрнэт-карыстальнікаў, якія пяройдуць на расейскую альбо ангельскую.[37] Дацэнт катэдры ўкраінскай мовы й прыкладной лінгвістыкі Інстытута філялёгіі імя Шаўчэнкі Вікторыя Каламійцава:

    Я — не прыхільнік таго, каб было шмат выключэньняў з правілаў. Больш за тое — нематываваны. Артаграфія павінна быць арганізавана такім чынам, каб спрыяць павышэньню пісьменнасьці людзей. А калі людзі „блытаюць“: то штосьці пішацца праз злучок, то асобна — гэта не паляпшае агульнае становішча й пісьменнасьць. А людзям нязручна. Нават калі гэта лепш, чым было, патрэбны час, каб адаптавацца. Праблемы яшчэ будуць — трэба „перавучыцца“.[38]

  • Доктар філялягічных навук Аляксандар Панамароў, у цэлым, ухваліў кірунак зьмен:

На жаль, новая рэдакцыя Ўкраінскага правапісу не дасягнула ўсяго, чаго я хацеў, але я падтрымліваю дасягнутае, бо гэтыя зьмены хаця б часткова вяртаюць нашаму правапісу яго нацыянальны твар.[39]

  • Дацэнт ўкраінскай мовы й прыкладной лінгвістыкі Інстытута філялёгіі Кіеўскага нацыянальнага ўнівэрсытэта імя Тараса Шаўчэнкі Сяргей Рызьнік раскрытыкаваў варыянтнасьць:

Артаграфія — зьяўляецца кодэксам моўных законаў і нормаў. Калі ён ня будзе выразным і строгім, але дазваляе выкарыстоўваць альтэрнатыўныя формы словаў, гэта можа падарваць павагу да іншых законаў, якія рэгулююць ужо не моўныя нормы, а прававыя ці сацыяльныя. Магчыма, варта прыцягнуць больш шырокае кола экспэртаў да абмеркаваньня тых ці іншых праблем правапісу й у канчатковым выніку прыняць тыя варыянты напісаньня словаў, якія больш адпавядаюць натуральным асаблівасьцям мовы і, на думку спэцыялістаў, маюць лепшыя пэрспэктывы для ўспрыманьня з боку большасьць прамоўцаў.[40]

  • Супрацоўнік Інстытута мовазнаўства імя А. А. Пацябні. Асноўныя зьмены ў НАН Украіны кандыдат філялягічных навук Аляксандар Скапненка патлумачыў так: Па-другое, новая рэдакцыя правапісу павінна кадыфікаваць і вярнуць у актыўны ўжытак правілы, якія даўно існуюць ва ўкраінскай мове».[41]
  • Мікалай Сьцепаненка, доктар філялягічных навук:

Мы кажам, што правапіс 1928 году быў найбольш пасьлядоўным адлюстраваньнем украінскай традыцыі — «Скрыпны» ці «харкаўскі» правапіс, то сюды вяртаюцца нейкія правілы 28 гадоў. Зразумела, што не ўсе, хоць і былі надзеі на большае ўступленьне таго, што некалі было, вяртаньне гэтых традыцый.[42]

  • Доктар філялягічных навук Анатоль Ткачэнка станоўча паставіўся да выкарыстаньня літары «ґ» у трансьлітарацыі прозьвішчаў (Геґель), прынамсі, заходнімі дзеячамі, а таксама да ўзнаўленьня нямецкага дыфтонга «ei» як «аі» (Ваймар, Ляйпціґ, Гайнріх Гайне).[40]
  • Кандыдат філялягічных навук Юрый Шаўчук лічыў, што рэформа па-ранейшаму пакідае ўкраінскую мову ў сфэры русыфікацыі:

Праект фактычна працягвае савецкую палітыку ўзрушваньня ўкраінскай мовы знутры, прыпадабняючы яе да маскальскай не ва ўсім, а па шэрагу важных момантаў. Праект занадта часта выяўляе свой прарасейскі характар.[43]

  • Прафэсар Гарвардзкага й Калумбійскага ўнівэрсытэтаў Юрый Шавялёў (Аб крытэрыях у пытаньнях украінскага афіцыйнага правапісу / Ю. Шавялёў. Выбраныя працы: У 2 кн. К., 2008. Кн. 1. Лінгвістыка. С. 498—510):

…у перадачы грэцкай і заходнеэўрапэйскай θ/th і η/е не стаіць задача артаграфіі ліквідаваць супярэчлівасьць паміж, скажам, бібліотека і Афіни.

Насамрэч, наступныя заўвагі існавалі й існуюць да ўвядзеньня зьмен:

…даўно насьпелыя прапановы, зьвязаныя з дэмакратызацыяй і дэсаветызацыяй ўкраінскай артаграфіі, з-за варыянтнага выкарыстаньня (інший / инший, Гегель / Геґель, аудиторія / авдиторія, ефір / етер, вікенд / Уельс, Вайнрайх / Гейне, Сідней / Сирія, бюст / б’ю, в кіно / в пальті, незалежності / незалежности), а некаторыя засталіся ў савецка-маскоўскай вэрсыі (матеріальний, імені — с. у адзін). Пазытыўныя новаўвядзеньні (дакладней вяртанне пазітыву) — гэта невялікія паўсьмелыя крокі, якія, здаецца, напалохалі саміх аўтараў зьмен (проєкт, дієреза, рієлтор; -ай замест -ei ў нямецкіх запазычаньнях; тлумачэньне дзеепрыметнікаў; пашырэньне аб’ёму клічнага склону). Аднак зьменлівасьць — гэта, без сумневу, значна лепш, чым працягваць далей за канкрэтнай кадыфікацыяй.[44]

Публікацыі праекта й зацьверджаны варыянт напісаньня

рэдагаваць

Публікацыі праекта

рэдагаваць

Публікацыі зацьверджанага варыянту напісаньня

рэдагаваць

Глядзіце таксама

рэдагаваць

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Уряд схвалив Український правопис у новій редакції на сайті РБК-Україна
  2. ^ Кабінет Міністрів України - Питання українського правопису (укр.) Праверана 2019-10-15 г.
  3. ^ Питання українського правопису: Постанова Кабінету Міністрів України від 22.05.2019 № 437
  4. ^ Набрання чинності
  5. ^ Установи самостійно прийматимуть рішення щодо нового правопису — МОН (укр.) Праверана 2019-12-07 г.
  6. ^ а б Нові норми українського правопису найближчі 5 років не будуть перевірятися в тестах ЗНО – Бойко (укр.) Праверана 2019-12-07 г.
  7. ^ У МОН пояснили, навіщо міняли Український правопис // Закон і Бізнес02.01.2020 г. Праверана 10.01.2020 г.
  8. ^ МОН пропонує для громадського обговорення проєкт нової редакції Українського правопису // Міністерство освіти і науки України, 15 серпня 2018 року.
  9. ^ «Зараз проєкт оприлюднено для збору думок фахівців і громадськості, його ще не завершено, тому нема чого тут коментувати», — зазначив Пономарів, член комісії. В Україні в урядовій комісії не коментують проєкт правопису // Deutsche Welle. Україна, 16 серпня 2018 року.
  10. ^ Міносвіти пропонує для громадського обговорення проєкт нової редакції українського правопису // Zbruc.eu, 15 серпня 2018 року.
  11. ^ Про нову редакцію (проект) українського правопису / ММОН України. 20 серпня 2018 року
  12. ^ Звіт про результати публічного громадського обговоренння й електронних консультацій зі громадськістю проєкту нової редакції Українського правопису / Сайт МОН. МОН пропонує для громадського обговорення… Звіт за результатами громадського обговорення. — На сторінку заднім числом додано посилання на файл pravopis.docx. — 9 листопада 2018 року.
  13. ^ «Завершуючи розгляд питання, було одноголосно прийнято рішення в цілому схвалити проєкт нової редакції правопису, доопрацювавши згідно з обговоренням, і визнати завершення роботи над ним одним зі пріоритетних завдань вітчизняної лінгвістичної науки. Потім передати проєкт до Міністерства освіти та науки України з подальшим поданням його на розгляд Кабінету Міністрів України.» — Президія НАН України розглянула / Сайт НАН України. — 24 жовтня 2018 р.
  14. ^ а б Відсьогодні починає діяти новий "Український правопис" (укр.) Праверана 2019-12-07 г.
  15. ^ Вийшов у світ "Український правопис" (2019) | Видавництво «НАУКОВА ДУМКА» Праверана 2019-12-07 г.
  16. ^ Постанова Кабінету Міністрів України «Про затвердження нового складу Української національної комісії з питань правопису» від 17.06.2015 № 416
  17. ^ Правопис 1993 року
  18. ^ Правопис 2019 року
  19. ^ Правопис 1993 року
  20. ^ а б в г д е ё ж з і к л Правопис 2019 року
  21. ^ а б в г д е ё ж Правопис 1993 року
  22. ^ а б Новий український правопис: ретро-автомобіль чи сучасний «Мерседес»?
  23. ^ РЕЗУЛЬТАТИ ОПИТУВАННЯ ПРО ПРОЕКТ ПРАВОПИСУ
  24. ^ Оскарження нової редакції правопису – до суду надійшов позов до Кабінету Міністрів України Праверана 2019-06-10 г.
  25. ^ Оскарження нової редакції правопису: у суді повідомили дату підготовчого засідання Праверана 2019-10-15 г.
  26. ^ Мова і держава: «закон Ківалова-Колесніченка» відкладуть, скасують чи замінять на новий? Праверана 2019-10-15 г.
  27. ^ Мовний закон Ківалова-Колесніченка визнано невідповідним Конституції Праверана 2019-10-15 г.
  28. ^ Ухвалено Рішення Конституційного Суду України № 2-р/2018 Праверана 2019-08-07 г.
  29. ^ Про визнання протиправним та нечинним нормативно-правового акту: текст позовної заяви Праверана 2019-06-10 г.
  30. ^ а б Новий правопис – ОАСК скасував рішення уряду про перехід на новий правопис Праверана 2021-01-28 г.
  31. ^ Окружний адмінсуд Києва скасував нову редакцію українського правопису Праверана 2021-01-28 г.
  32. ^ Апеляційний суд не підтримав скасування нової редакції правопису  Праверана 11.05.2021 г.
  33. ^ Шостий ААС ухвалив постанову у справі щодо нового українського правопису
  34. ^ Новий проект Українського правопису: основні зміни та думки експертів (Радіо Свобода, 22 серпня 2018)
  35. ^ Арсен Зінченко: «Досі ми користуємося „сталінським правописом“ (Українське радіо, 20.08.2018)
  36. ^ http://www.nrcu.gov.ua/schedule/play-archive.html?periodItemID=2029079
  37. ^ За «гостел», «мітологію», «павзу» жменьку лінгвістів зненавидить свій же народ (укр.) Праверана 2019-06-09 г.
  38. ^ Коли в Україні почне діяти новий правопис і чим зумовлені зміни Праверана 2019-06-09 г.
  39. ^ Блог Пономарева: навіщо було змінювати правопис
  40. ^ а б Новий правопис не повинен роз'єднувати країну
  41. ^ Мовознавці Академії — про нову редакцію Українського правопису
  42. ^ Марина Покшіна, Писати будемо по-новому (канал «Центральний»)
  43. ^ Кілька посутніх зауваг щодо нового проєкту українського правопису (Радіо Свобода, 30 серпня 2018)
  44. ^ Проєкт правопису 2018 — дитя компромісу: і вашим, і нашим (3 вересня 2018, blogs.pravda.com.ua)
  45. ^ Український правопис.

Літаратура

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Украінскі_правапіс_2019_году&oldid=2580882»