Украінскі правапіс 1933 году
Украінскі правапіс 1933 году (па-ўкраінску: Український правопис 1933 року) — украінскі правапіс, прыняты ў 1933 годзе ў тагачаснай сталіцы ЎССР, у Харкаве. Пачаўся працэс штучнага збліжэньня ўкраінскай і расейскай моўных традыцый правапісу. Некаторыя нормы, адхіленыя з-за адсутнасьці ў расейскім правапісе, вернуты да ўкраінскага правапісу 2019 году.
Напярэдадні рэформы
рэдагавацьНа 1920-я гады прыпаў росквіт украінскага мовазнаўства, праведзена значная праца па нармаваньні ўкраінскай літаратурнай мовы, навуковай тэрміналёгіі, слоўнікаў. Праца навукоўцаў адзначылася выданьнем Украінскага правапісу 1928 г., што ўпершыню стала афіцыйным і уніфікаваным для ўсёй Украіны. Убачылі сьвет Акадэмічны расейска-ўкраінскі слоўнік пад рэд. Агатангела Крымскага. Аднак кадыфікацыя 1928—1929 гадоў, якая аб’ядноўвала ў адным правапісным кодэксе прыдняпроўскую й прыднястроўскую моўныя нормы, аказалася нездавальняючай пры тых палітычных абставінах і мела патрэбу ў зьменах.[1]
Пачатак рэпрэсый і русыфікацыі
рэдагавацьАле на пачатку 1930-х гадоў на Ўкраіну пракацілася хваля татальнай плянавай русыфікацыі пад лёзунгамі барацьбы з украінскім нацыяналізмам.
«Новая эпоха» савецкай палітыкі ў адносінах да ўкраінскай культуры, а таксама мовы пачалася пасьля пастановы ЦК ВКП(б) ад 3 красавіка 1932 г. «Аб падаўленьні нацыяналізму ва Ўкраіне» і ўвядзеньня камуністычных ідэй. Для гэтага ва Ўкраіну быў накаваны Павел Постышаў, які прыбыў у сталіцу Харкаў у студзені 1933 году. Ён сілком чысьціў Украіну ад «нацыяналістаў». 7 ліпеня 1933 г. Мікола Скрыпнік скончыў жыцьцё самагубствам, не вытрымаўшы перасьледу. Члены Прэзыдыюма Артаграфічнай камісіі Ўсевалад Ганцоў, А. Прыходька, С. Піліпенка (Алякса Сіняўскі й А. Крымскага рэпрэсавалі пазьней). У правапісе шукалі «нацыяналістычнае шкодніцтва», неабходнае для барацьбы з украінскім нацыянальным адраджэньнем.
Выкараненьне спэцыфічных асаблівасьцёў украінскай мовы
рэдагавацьЗьнішчаць і спыняць росквіт украінскай мовы ўвогуле, і літаратурнай мовы ў прыватнасьці, бальшавікі спачатку ўзяліся чужымі рукамі — за гэта ўзяліся Андрэй Хвыля (сапраўднае прозьвішча Олінтэр) і Н. Кагановіч. Па сутнасьці, яны першыя паднялі шум, нібы ва ўкраінскім мовазнаўстве — буржуазна-шавіністычны дэструктыўны мэтад, што й замацаваў А. Хвыля сваёй сумнай памяці кнігай «Выкараніць, зьнішчыць карані ўкраінскага нацыяналізму на моўным фронце», Харкаў, 1933 г.,[2] было надрукавана 15 000 асобнікаў.[3]
А. Хвыля, кіраўнік навастворанай 1933 г. артаграфічнай камісіі пры Народным камісарыяце асьветы, сьцьвярджаў:
«Правапіс, зацьверджаны М. Скрыпнікам 6 верасьня 1928 году накіраваў разьвіцьцё ўкраінскай мовы на польскую, чэскую буржуазную культуру. Гэта ставіла бар’ер паміж украінскай і маскальскай мовамі, перашкаджала вывучэньню пісьменнасьці шырокімі працоўнымі масамі <…>. Камісія, створаная НДА, перагледзела ўкраінскі правапіс <„>. Асноўныя выпраўленьні тычыліся ліквідацыі ўсіх правілаў, якія арыентавалі ўкраінскую мову на польскую й чэскую буржуазныя культуры, скажалі сучасную ўкраінскую мову й ставілі бар’ер паміж украінскай і маскальскай мовамі <…>. Адкінуты мёртвыя кансерватыўныя нормы, устаноўленыя нацыяналістамі, якія скажаюць сучасную ўкраінскую мову, жывую мову практыкі працоўных мас Украіны».
Без усялякіх дыскусій і канферэнцый названая камісія «перапрацавала» й у 1933 г. выдала новыя правілы. З алфавіту была выкінутая літара ґ, кардынальна зменена напісаньне іншамоўных слоў, зменены парадыгмы склонавых лексем. У правілы ўнесена каля 126 паправак, цалкам зменены раздзел аб напісанні іншамоўных слоў. Новыя правілы правапісу ўпершыню былі апублікаваныя ў часопісе «Політэхнічная адукацыя» (933, « 6), у канцы 1933 г. яны выйшлі асобнай кнігай «Украінскі правапіс».
З абвінавачваньнямі ва ўбіваньні кліну паміж расейскай і ўкраінскай моўнымі практыкамі:
- Ліквідаваны формы парнага ліку (дві книзі, три вербі, чотири хаті, дві руці і інш.).
- Адменена ўжыванне вінавальнага склону ў формах: бачу молодиці, веду хлопці, дивлюся на піонерки.
- З паралельных форм бабів і баб, хатів і хат, губів і губ, статтів і статей засталіся толькі найбольш блізкія да расейскай варыянту.
- З паралельных словаў тваральных варыянтаў становисько — становище, огнисько — огнище, гноїсько — гноїще пераважней утварэньняў з суфіксам (суфіксам) -ище.
- Паралельныя формы давальнага і меснага склонаў адзіночнага ліку назоўнікаў другога скланеньня святові — святу, серцеві — серцю, сонцеві — сонцю, у русі — у рухові абмяжаваны формамі на -у(ю), агульнымі з расейскімі.
- Чаргаваньне прыставак (прыназоўнікаў) з — с перад глухімі зычнымі к, п, т, х была пашырана да ф:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| зфалшувати | сфальшувати |
| зфотографувати | сфотографувати |
- Надпіс замежных словаў бакханка, барбаризм па лацінскім узоры вернуты да ўсходнеўкраінскага варыянту, вырабленага пад уплывам царкоўнаславянскай і расейскай моваў: вакханка, варваризм, а таксама претенсія, іхтіосавр, бронтосавр (узаконены претензія, іхтіозавр, бронтозавр), радіюс, консиліюм, медіюм, Маріюпіль (узаконены радіус, консиліум, медіум, Маріуполь).[4]
- Спрошчана ўжываньне канчаткаў давальнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду (-ові, -еві/-єві). Згодна з папярэднім правапісам, назоўнікі мужчынскага роду павінны мець канчаткі -ові, -еві/-єві, а ўжываньне канчатка -у/-ю абмежавана. Наступныя рэформы спрасьцілі й абагульнілі ўжыванне гэтых форм, аддаючы перавагу аналягічнаму расейскай канчатку -у/-ю.
- Устаноўлена цьвёрдае напісаньне шэрагу прыметнікаў:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| західній | західний |
| східній | східний |
| трикутній | трикутний |
- Канчатак -и ў родзе адзіночнага ліку для назоўнікаў жаночага роду з двума зычнымі ў канцы асновы быў заменены на -і, што супала з гістарычным разьвіцьцём украінскай мовы (Шавялёў[5]):
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| до смерти | до смерті |
| без совісти | без совісті |
| без чести | без честі |
- У адпаведнасьці з этымалёгіяй чаргуюцца галосных:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| випроваджати | випроводжати |
| голодівка | голодовка |
| манастир | монастир |
| мариво | марево |
| салітра | селітра |
| соняшний | сонячний |
| шаравари | шаровари |
- Ва ўскосных склонах украінскія прозьвішчы атрымалі новыя канчаткі:
| Імя | Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|---|
| Гончар | до Гончаря | до Гончара |
| Кравців | до Кравцова | до Кравціва |
| Мазурок | до Мазурка | до Мазурока |
| Швець | до Шевця | до Швеця |
- Геаграфічныя назвы адсартаваныя. Згодна з правапісам 1928 г. назвы гарадоў павінны былі пераносіцца «пісьмова ў іх нацыянальна-гістарычным выглядзе» (§ 81), а правапіс 1933 г. патрабуе перадаваць як «як прыняты савецкімі органамі дзяржаўнай улады» (§ 89):
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| Басарабія | Бесарабія |
| Берестя | Брест |
| Білгород | Бєлгород |
| Бердянське | Бердянськ |
| Букарешт | Бухарест |
| Єйське | Єйськ |
| Дін | Дон |
| Кахівка | Каховка |
| Кремінчук | Кременчук |
| Лубні | Лубни |
| Луганське | Луганськ |
| Мелітопіль | Мелітополь |
| Маріюпіль | Маріуполь |
| Мукачів | Мукачеве |
| Прилука | Прилуки |
| Рівне | Ровно |
| Ромен | Ромни |
| Ростів | Ростов |
| Севастопіль | Севастопаль |
| Симферопіль | Симферополь |
| Сальське | Сальськ |
| Таганріг | Таганрог |
| Тираспіль | Ціраспаль |
| Новозибків | Новозибков |
| Озівське море | Азовське море |
| Острогозьке | Острогозьк |
| Пинське | Пінск |
Назвы гарадоў пачалі заканчвацца на -ськ, -цьк (а не -ське, -цьке): Волочинське, Старобільське, Пинське, Зінов'ївське, Луцьке й інш. і г. д.
Пачалі адмяняцца такія назвы, як назоўнікі: із Старобільська, під Волочинськом, а не як прыметнікі: із Старобільського, під Волочинським.
Прыметнікі, утвораныя з назваў гарадоў перемиський, радомиський, зьвернуты на перемишльський, радомишльський.
- Практыкуецца пазьбяганьне назоўнікаў у тых выпадках, калі яны не паўтараюць расейскага ўжытку: прыназоўнік до ў парах до школи, до Києва пасьлядоўна замяняецца прыназоўнікам у — у школу, у Київ.
- З ужытку ў УССР зьніклі канструкцыі зь безасабовымі прыметнікамі: випуск машин припинено, злочинця затримано; замест гэтага квітнее суржыкаваньне: випуск машин припинений, злочинець затриманий.
- Штучна падзеленыя прыметнік на два дружній прыметнікі: дружний і дружній, розьніцу паміж імі можна ўсталяваць, толькі параўнаўшы іх з расійкімі аналагамі дружественным дружественным. Такая ж апэрацыя была зроблена са словам багатир. На адным штучна зроблены два словы: багатир (багатий) і богатир (витязь, лицар, герой).
- Увядзеньне новай, скапіяванай з расейскай, тэрміналёгіі ва ўсіх галінах ведаў:
| Удзельная ўкраінская форма | Расійская форма | Накінутая форма |
|---|---|---|
| Великий Віз | Большая Медведица | Велика Ведмедиця |
| городина | овощи | овочі |
| садовина | фрукты | фрукти |
| дієйменник | инфинитив | інфінітив |
| живе срібло | ртуть | ртуть |
| родзинки | изюм | ізюм |
| стоп | сплав | сплав |
| риска | тире | тир |
- Імёны людзей унармаваныя ў адпаведнасьці з усходнеўкраінскай традыцыяй:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| Агатангел | Агафангел |
| Тадей | Фадей і Тадей |
| Теодосій | ФеаФеодосійдосія |
| Олександер | Олександр |
- Паколькі літара ґ была выдалена з альфабэту, замежныя ўласныя імёны з h і g сталі прадстаўляцца толькі адной літарай г, незалежна ад вымаўленьня (§ 76):
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| Гаронна | Гаронна |
| Ґете | Гете |
| Гаммерфест | Гаммерфест |
- Лексыка грэцкай літары θ зьменена для ўсходняга ўзору:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| анатема | анафема |
| Атени | Афіни |
| Методій | Мефодій |
| Теофанія | Феофанія |
- Гукавое спалучэньне ія ў іншамоўных словах, зацьверджанае правапісам 1928 г., было заменена распаўсюджаным у тагачаснай практыцы іа:[6]
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| варіянт | варіант |
| комедіянт | комедіант |
| Сіям | Сіам |
- Нямецкі дыфтонг eі, які гучыць як ай, узяў напісаньне:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| Айнштайн | Ейнштейн |
| Гайне | Гейне |
| капельмайстер | капельмейстер |
- У запазычаных словах зь мяккім л зацьвярджаецца ўсходнеўкраінскае вымаўленьне л::[7]
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| Ля-Манш | Ла-Манш |
| лямпа | лампа |
| пляц | плац |
- Упарадкаваны правапіс замежных слоў:
| Правопис 1928 року | Правопис 1933 року | |
|---|---|---|
| a. | генеза | генезис |
| криза | кризис | |
| теза | тезис | |
| б. | Геллада | Еллада |
| гієроґліф | іерогліф | |
| гістерія | істерія | |
| гураґан | ураган | |
| в. | Арабія | Аравія |
| Бакх | Вакх | |
| Теби | Фіви | |
| г. | амнестія | амністія |
| хемія | хімія | |
| ґ. | метода | метод |
| роля | роль | |
| спіраля | спіраль | |
| д. | міністер | міністр |
| Олександер | Олександр | |
| циліндер | циліндр | |
| е. | евнух | євнух |
| Европа | як і було Европа (§ 79, С. 62) | |
| епархія | єпархія | |
| Еспанія | Іспанія | |
| ё. | ґолф | гольф |
| мусулманин | мусульманин | |
| носталгія | ностальгія | |
| шелф | шельф | |
| ж. | авдиторія | аудиторія |
| авдієнція | аудіенція (§ 82, С. 63) | |
| клявза | кляуза | |
| з. | вуаль чол.роду | вуаль жін. роду |
| деталь чол.роду | деталь жін. роду | |
| емаль чол. роду | емаль жін. роду | |
| модель чол.роду | модель жін. роду | |
| і. | евфорія | ейфорія |
| невтральний | нейтральний | |
| неврологія | нейрологія | |
| й. | авул | аул |
| богдохан | богдихан | |
| Букарешт | Бухарест | |
| вермічелі | вермішель | |
| данець; & данський | датчанин; & датський | |
| маштаб | масштаб | |
| моххамеданин | магометанин | |
| претенсія | претензія | |
- Унармаваныя націскі:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| доне́змогу | донезмо́ги |
| душни́й | ду́шний |
| за́їзд | заї́зд |
| о́сідок | осі́док |
| по́душка | поду́шка |
Зьнішчэньне тэрміналёгіі й лексыкі
рэдагавацьПасьля фізычнай расправы над мовазнаўцамі тэрміналягічная справа нанесла чарговы ўдар. Былі створаны спэцыяльныя брыгады для прагляду слоўнікаў і выдаленьня «нацыяналістычных» словаў і тэрмінаў; гвалтоўнымі мэтадамі ўся тэрміналёгія (тэхнічная, навуковая) прыводзіцца ў поўную адпаведнасьць з расейкай. Нават у мовазнаўстве была ўведзена расейкая граматычная тэрміналёгія, якая адкінула ўсе дасягненьні ўкраінскіх навукоўцаў.
Рэформа «правапісу» фактычна ператварылася ў барацьбу з самабытнымі й самабытнымі асаблівасьцямі ўкраінскай мовы. З гэтай мэтай змагар з «нацыяналізмам» у мовазнаўстве Андрэй Хвыля, сам пазьней рэпрэсаваны за нацыяналізм, высунуў перад нагляднымі органамі партыі наступныя патрабаваньні аб тэрміналягічнай дзейнасьці:
- неадкладна спыніць выданьне ўсіх слоўнікаў;
- агляд слоўнікаў і ўсёй тэрміналёгіі;
- уніфікаваць тэхнічную тэрміналёгію з тэрміналёгіяй, якая існуе ў Савецкім Зьвязе й выкарыстоўваецца ва Ўкраіне;
- перагледзець кадры на моўным фронце й выгнаць з гэтага фронту буржуазна-нацыяналістычныя элемэнты;
- прагляд правапісу.
Украінская лексыка была пастаўлена ў залежнасьць ад расейскай, адбывалася сыстэматычная ліквідацыя спэцыфічнай украінскай лексыкі й замена яе расейкай. Прыклад:
| Правапіс 1928 году | Правапіс 1933 году |
|---|---|
| гуртовий | оптовий |
| дбайливий | бережливий |
| досить | достатньо |
| зазіхання | посягання |
| обставати за /обстоювати/ що | ратувати за що |
Спэцыфічнае ўкраінскае слова закотистий (закотистий комір) выдаленае са слоўнікаў і ўведзенае слова відкладний (відкладний комір), таму што яно прытрымліваецца формы расійскай отложной (отложной воротник).
Калі правапісцы 1933 г. былі рэпрэсаваныя, у часы страху й моўнага хаосу ўсе пэрыядычныя выданьні, а таксама выдавецтвы Ўкраінскай ССР рэгулярна атрымлівалі сьпісы словаў, якіх трэба пазьбягаць, ад вядучага камуністычнага партыйнага выданьня.
Дакладна такая ж моўная палітыка прымяняецца да беларускай мовы. Таксама ў 1933 годзе быў уведзены новы беларускі правапіс — у беларускую мову ўнесены каля 30 фанэтычных і марфалягічных прыкмет, узятых жыўцом з расейкай мовы. Актыўная русыфікацыя беларускай лексыкі пачалася з накаваньня лексыкаграфічнай практыкі.[4]
Тэкст
рэдагавацьУкраїнський правопис. — Харків: Радянська школа, 1933. (Альтернативне посилання: [1].)
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ «Правопис 1928—1929 років, дарма що старанно опрацьований видатними мовознавцями, був нереальний, приречений на невдачу. Від самого початку його прийняли вельми неприхильно, дотримувалися неохоче. Бажане поєднання двох правописно-мовних традицій не відбулося, та ледве чи й могло відбутися при збереженні їх обох у своєрідному, штучно накиненому компромісі.». Ю. Шевельов. Українська мова в першій половині двадцятого століття 1900—1941. // Там само. — С. 171. «Учительство посилало численні делегації до комісара освіти М. Скрипника й просило перегляду правил писання іншомовних слів.» Огієнко І. Історія української літературної мови. — К., 2001.
- ^ А. Хвиля. Викорінити, знищити націоналістичне коріння на мовному фронті. — Більшовик України, 1933, № 7, с. 42-56; Партвидав ЦК КП(б)У, 1933.
- ^ Огієнко І. Історія української літературної мови. — К., 2001. — (Перше видання — Вінніпег, 1949)
- ^ а б Українська мова у ХХ сторіччі: історія лінгвоциду. Документи і матеріали. За ред. Л. Масенко.-К.: Києво-Могилянська академія, 2005—399 с.
- ^ «В історичному розвитку бачимо, як послідовно й поступово в цьому типі відміни іменників усуваються в різних відмінках форми на -и, — спершу в давальному й місцевому однини, пізніше в називному відмінку множини, а в новіші часи — і в останньому бастіоні форм на -и, в родовому відмінку однини. Хоч київські нормалізатори виходили, імовірно, не з історичних тенденцій української мови, а просто взорувалися на російській мові (…), але їхня норма тут збіглася з історичною тенденцією, яка полягає в тому, щоб максимально наблизити відмінювання іменників жіночого роду на приголосний до відмінювання іменників типу земля» Ю. Шевельов. Так нас навчали правильних проізношеній / Шевельов Ю. Мовознавство. — К., 2008. — Кн. 1. — С. 319—320.
- ^ Поширений мовний огріх при вимові -ія- за новими правилами 1928 року відмічався в порадниках того часу: «…в словах іншомовного походження вимова іа, треба ж ія» Порада Й. Горецького цит. за: Жовтобрюх М. Нарис історії українського радянського мовознавства (1918—1941), К., 1991, С. 68.
- ^ «З найдавнішого часу, як показують наші пам’ятки, ми не мали звички вимовляти чужі слова з ґ та з ль, але вимовляли їх по-своєму (цебто й по-грецькому): Платон, Іларіон, Лонгин, грек, Іспанія, Ірина (а не Плятон, Іляріон, Льонгін, ґрек, Еспанія, Ірена) й т. ін. Це так звана грецька система вимови чужих слів, і власне вона сильно защепилася в нашій мові за княжих часів, і позостається в народі панівною аж до часу теперішнього.» Огієнко Іван. Історія української літературної мови. К., 2001.
Літаратура
рэдагаваць- Караван С. Таямніцы ўкраінскай мовы. Навукова-папулярная разведка з дадаткам слоўнікаў рэпрэсаванай і закінутай украінскай лексікі. — К. : УКСП «Кобза», 1994. — 152 с. — ISBN 5-87274-051-4.
- Німчук В. Праблемы ўкраінскага правапісу ў ХХ Арт.
- Агіенка І. І гісторыя ўкраінскай літаратурнай мовы. — Кіеў, 2001. — (Выданне першае — Вініпег, 1949).
- Украінская мова ў ХХ стагоддзі: гісторыя лінгвацыду. Дакументы і матэрыялы / пад рэд. Л.Масенка . — К. : Кіева-Магілянская акадэмія, 2005. — 399 с. — ISBN 966-518-314-1.