Украінскі правапіс 1933 году

катэгорыя ў праекце Вікімэдыя

Украінскі правапіс 1933 году (па-ўкраінску: Український правопис 1933 року) — украінскі правапіс, прыняты ў 1933 годзе ў тагачаснай сталіцы ЎССР, у Харкаве. Пачаўся працэс штучнага збліжэньня ўкраінскай і расейскай моўных традыцый правапісу. Некаторыя нормы, адхіленыя з-за адсутнасьці ў расейскім правапісе, вернуты да ўкраінскага правапісу 2019 году.

Напярэдадні рэформы

рэдагаваць

На 1920-я гады прыпаў росквіт украінскага мовазнаўства, праведзена значная праца па нармаваньні ўкраінскай літаратурнай мовы, навуковай тэрміналёгіі, слоўнікаў. Праца навукоўцаў адзначылася выданьнем Украінскага правапісу 1928 г., што ўпершыню стала афіцыйным і уніфікаваным для ўсёй Украіны. Убачылі сьвет Акадэмічны расейска-ўкраінскі слоўнік пад рэд. Агатангела Крымскага. Аднак кадыфікацыя 1928—1929 гадоў, якая аб’ядноўвала ў адным правапісным кодэксе прыдняпроўскую й прыднястроўскую моўныя нормы, аказалася нездавальняючай пры тых палітычных абставінах і мела патрэбу ў зьменах.[1]

Пачатак рэпрэсый і русыфікацыі

рэдагаваць

Але на пачатку 1930-х гадоў на Ўкраіну пракацілася хваля татальнай плянавай русыфікацыі пад лёзунгамі барацьбы з украінскім нацыяналізмам.

«Новая эпоха» савецкай палітыкі ў адносінах да ўкраінскай культуры, а таксама мовы пачалася пасьля пастановы ЦК ВКП(б) ад 3 красавіка 1932 г. «Аб падаўленьні нацыяналізму ва Ўкраіне» і ўвядзеньня камуністычных ідэй. Для гэтага ва Ўкраіну быў накаваны Павел Постышаў, які прыбыў у сталіцу Харкаў у студзені 1933 году. Ён сілком чысьціў Украіну ад «нацыяналістаў». 7 ліпеня 1933 г. Мікола Скрыпнік скончыў жыцьцё самагубствам, не вытрымаўшы перасьледу. Члены Прэзыдыюма Артаграфічнай камісіі Ўсевалад Ганцоў, А. Прыходька, С. Піліпенка (Алякса Сіняўскі й А. Крымскага рэпрэсавалі пазьней). У правапісе шукалі «нацыяналістычнае шкодніцтва», неабходнае для барацьбы з украінскім нацыянальным адраджэньнем.

Выкараненьне спэцыфічных асаблівасьцёў украінскай мовы

рэдагаваць

Зьнішчаць і спыняць росквіт украінскай мовы ўвогуле, і літаратурнай мовы ў прыватнасьці, бальшавікі спачатку ўзяліся чужымі рукамі — за гэта ўзяліся Андрэй Хвыля (сапраўднае прозьвішча Олінтэр) і Н. Кагановіч. Па сутнасьці, яны першыя паднялі шум, нібы ва ўкраінскім мовазнаўстве — буржуазна-шавіністычны дэструктыўны мэтад, што й замацаваў А. Хвыля сваёй сумнай памяці кнігай «Выкараніць, зьнішчыць карані ўкраінскага нацыяналізму на моўным фронце», Харкаў, 1933 г.,[2] было надрукавана 15 000 асобнікаў.[3]

А. Хвыля, кіраўнік навастворанай 1933 г. артаграфічнай камісіі пры Народным камісарыяце асьветы, сьцьвярджаў:

«Правапіс, зацьверджаны М. Скрыпнікам 6 верасьня 1928 году накіраваў разьвіцьцё ўкраінскай мовы на польскую, чэскую буржуазную культуру. Гэта ставіла бар’ер паміж украінскай і маскальскай мовамі, перашкаджала вывучэньню пісьменнасьці шырокімі працоўнымі масамі <…>. Камісія, створаная НДА, перагледзела ўкраінскі правапіс <„>. Асноўныя выпраўленьні тычыліся ліквідацыі ўсіх правілаў, якія арыентавалі ўкраінскую мову на польскую й чэскую буржуазныя культуры, скажалі сучасную ўкраінскую мову й ставілі бар’ер паміж украінскай і маскальскай мовамі <…>. Адкінуты мёртвыя кансерватыўныя нормы, устаноўленыя нацыяналістамі, якія скажаюць сучасную ўкраінскую мову, жывую мову практыкі працоўных мас Украіны».

Без усялякіх дыскусій і канферэнцый названая камісія «перапрацавала» й у 1933 г. выдала новыя правілы. З алфавіту была выкінутая літара ґ, кардынальна зменена напісаньне іншамоўных слоў, зменены парадыгмы склонавых лексем. У правілы ўнесена каля 126 паправак, цалкам зменены раздзел аб напісанні іншамоўных слоў. Новыя правілы правапісу ўпершыню былі апублікаваныя ў часопісе «Політэхнічная адукацыя» (933, « 6), у канцы 1933 г. яны выйшлі асобнай кнігай «Украінскі правапіс».

З абвінавачваньнямі ва ўбіваньні кліну паміж расейскай і ўкраінскай моўнымі практыкамі:

  • Ліквідаваны формы парнага ліку (дві книзі, три вербі, чотири хаті, дві руці і інш.).
  • Адменена ўжыванне вінавальнага склону ў формах: бачу молодиці, веду хлопці, дивлюся на піонерки.
  • З паралельных форм бабів і баб, хатів і хат, губів і губ, статтів і статей засталіся толькі найбольш блізкія да расейскай варыянту.
  • З паралельных словаў тваральных варыянтаў становисько — становище, огнисько — огнище, гноїсько — гноїще пераважней утварэньняў з суфіксам (суфіксам) -ище.
  • Паралельныя формы давальнага і меснага склонаў адзіночнага ліку назоўнікаў другога скланеньня святові — святу, серцеві — серцю, сонцеві — сонцю, у русі — у рухові абмяжаваны формамі на -у(ю), агульнымі з расейскімі.
  • Чаргаваньне прыставак (прыназоўнікаў) з — с перад глухімі зычнымі к, п, т, х была пашырана да ф:
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
зфалшувати сфальшувати
зфотографувати сфотографувати
  • Надпіс замежных словаў бакханка, барбаризм па лацінскім узоры вернуты да ўсходнеўкраінскага варыянту, вырабленага пад уплывам царкоўнаславянскай і расейскай моваў: вакханка, варваризм, а таксама претенсія, іхтіосавр, бронтосавр (узаконены претензія, іхтіозавр, бронтозавр), радіюс, консиліюм, медіюм, Маріюпіль (узаконены радіус, консиліум, медіум, Маріуполь).[4]
  • Спрошчана ўжываньне канчаткаў давальнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду (-ові, -еві/-єві). Згодна з папярэднім правапісам, назоўнікі мужчынскага роду павінны мець канчаткі -ові, -еві/-єві, а ўжываньне канчатка -у/-ю абмежавана. Наступныя рэформы спрасьцілі й абагульнілі ўжыванне гэтых форм, аддаючы перавагу аналягічнаму расейскай канчатку -у/-ю.
  • Устаноўлена цьвёрдае напісаньне шэрагу прыметнікаў:
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
західній західний
східній східний
трикутній трикутний
  • Канчатак ў родзе адзіночнага ліку для назоўнікаў жаночага роду з двума зычнымі ў канцы асновы быў заменены на , што супала з гістарычным разьвіцьцём украінскай мовы (Шавялёў[5]):
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
до смерти до смерті
без совісти без совісті
без чести без честі
  • У адпаведнасьці з этымалёгіяй чаргуюцца галосных:
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
випроваджати випроводжати
голодівка голодовка
манастир монастир
мариво марево
салітра селітра
соняшний сонячний
шаравари шаровари
  • Ва ўскосных склонах украінскія прозьвішчы атрымалі новыя канчаткі:
Імя Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
Гончар до Гончаря до Гончара
Кравців до Кравцова до Кравціва
Мазурок до Мазурка до Мазурока
Швець до Шевця до Швеця
  • Геаграфічныя назвы адсартаваныя. Згодна з правапісам 1928 г. назвы гарадоў павінны былі пераносіцца «пісьмова ў іх нацыянальна-гістарычным выглядзе» (§ 81), а правапіс 1933 г. патрабуе перадаваць як «як прыняты савецкімі органамі дзяржаўнай улады» (§ 89):
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
Басарабія Бесарабія
Берестя Брест
Білгород Бєлгород
Бердянське Бердянськ
Букарешт Бухарест
Єйське Єйськ
Дін Дон
Кахівка Каховка
Кремінчук Кременчук
Лубні Лубни
Луганське Луганськ
Мелітопіль Мелітополь
Маріюпіль Маріуполь
Мукачів Мукачеве
Прилука Прилуки
Рівне Ровно
Ромен Ромни
Ростів Ростов
Севастопіль Севастопаль
Симферопіль Симферополь
Сальське Сальськ
Таганріг Таганрог
Тираспіль Ціраспаль
Новозибків Новозибков
Озівське море Азовське море
Острогозьке Острогозьк
Пинське Пінск

Назвы гарадоў пачалі заканчвацца на -ськ, -цьк (а не -ське, -цьке): Волочинське, Старобільське, Пинське, Зінов'ївське, Луцьке й інш. і г. д.

Пачалі адмяняцца такія назвы, як назоўнікі: із Старобільська, під Волочинськом, а не як прыметнікі: із Старобільського, під Волочинським.

Прыметнікі, утвораныя з назваў гарадоў перемиський, радомиський, зьвернуты на перемишльський, радомишльський.

  • Практыкуецца пазьбяганьне назоўнікаў у тых выпадках, калі яны не паўтараюць расейскага ўжытку: прыназоўнік до ў парах до школи, до Києва пасьлядоўна замяняецца прыназоўнікам у — у школу, у Київ.
  • З ужытку ў УССР зьніклі канструкцыі зь безасабовымі прыметнікамі: випуск машин припинено, злочинця затримано; замест гэтага квітнее суржыкаваньне: випуск машин припинений, злочинець затриманий.
  • Штучна падзеленыя прыметнік на два дружній прыметнікі: дружний і дружній, розьніцу паміж імі можна ўсталяваць, толькі параўнаўшы іх з расійкімі аналагамі дружественным дружественным. Такая ж апэрацыя была зроблена са словам багатир. На адным штучна зроблены два словы: багатир (багатий) і богатир (витязь, лицар, герой).
  • Увядзеньне новай, скапіяванай з расейскай, тэрміналёгіі ва ўсіх галінах ведаў:
Удзельная ўкраінская форма Расійская форма Накінутая форма
Великий Віз Большая Медведица Велика Ведмедиця
городина овощи овочі
садовина фрукты фрукти
дієйменник инфинитив інфінітив
живе срібло ртуть ртуть
родзинки изюм ізюм
стоп сплав сплав
риска тире тир
  • Імёны людзей унармаваныя ў адпаведнасьці з усходнеўкраінскай традыцыяй:
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
Агатангел Агафангел
Тадей Фадей і Тадей
Теодосій ФеаФеодосійдосія
Олександер Олександр
  • Паколькі літара ґ была выдалена з альфабэту, замежныя ўласныя імёны з h і g сталі прадстаўляцца толькі адной літарай г, незалежна ад вымаўленьня (§ 76):
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
Гаронна Гаронна
Ґете Гете
Гаммерфест Гаммерфест
  • Лексыка грэцкай літары θ зьменена для ўсходняга ўзору:
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
анатема анафема
Атени Афіни
Методій Мефодій
Теофанія Феофанія
  • Гукавое спалучэньне ія ў іншамоўных словах, зацьверджанае правапісам 1928 г., было заменена распаўсюджаным у тагачаснай практыцы іа:[6]
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
варіянт варіант
комедіянт комедіант
Сіям Сіам
  • Нямецкі дыфтонг , які гучыць як ай, узяў напісаньне:
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
Айнштайн Ейнштейн
Гайне Гейне
капельмайстер капельмейстер
  • У запазычаных словах зь мяккім л зацьвярджаецца ўсходнеўкраінскае вымаўленьне л::[7]
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
Ля-Манш Ла-Манш
лямпа лампа
пляц плац
  • Упарадкаваны правапіс замежных слоў:
Правопис 1928 року Правопис 1933 року
a. генеза генезис
криза кризис
теза тезис
б. Геллада Еллада
гієроґліф іерогліф
гістерія істерія
гураґан ураган
в. Арабія Аравія
Бакх Вакх
Теби Фіви
г. амнестія амністія
хемія хімія
ґ. метода метод
роля роль
спіраля спіраль
д. міністер міністр
Олександер Олександр
циліндер циліндр
е. евнух євнух
Европа як і було Европа (§ 79, С. 62)
епархія єпархія
Еспанія Іспанія
ё. ґолф гольф
мусулманин мусульманин
носталгія ностальгія
шелф шельф
ж. авдиторія аудиторія
авдієнція аудіенція (§ 82, С. 63)
клявза кляуза
з. вуаль чол.роду вуаль жін. роду
деталь чол.роду деталь жін. роду
емаль чол. роду емаль жін. роду
модель чол.роду модель жін. роду
і. евфорія ейфорія
невтральний нейтральний
неврологія нейрологія
й. авул аул
богдохан богдихан
Букарешт Бухарест
вермічелі вермішель
данець; & данський датчанин; & датський
маштаб масштаб
моххамеданин магометанин
претенсія претензія
  • Унармаваныя націскі:
Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
доне́змогу донезмо́ги
душни́й ду́шний
за́їзд заї́зд
о́сідок осі́док
по́душка поду́шка

Зьнішчэньне тэрміналёгіі й лексыкі

рэдагаваць

Пасьля фізычнай расправы над мовазнаўцамі тэрміналягічная справа нанесла чарговы ўдар. Былі створаны спэцыяльныя брыгады для прагляду слоўнікаў і выдаленьня «нацыяналістычных» словаў і тэрмінаў; гвалтоўнымі мэтадамі ўся тэрміналёгія (тэхнічная, навуковая) прыводзіцца ў поўную адпаведнасьць з расейкай. Нават у мовазнаўстве была ўведзена расейкая граматычная тэрміналёгія, якая адкінула ўсе дасягненьні ўкраінскіх навукоўцаў.

Рэформа «правапісу» фактычна ператварылася ў барацьбу з самабытнымі й самабытнымі асаблівасьцямі ўкраінскай мовы. З гэтай мэтай змагар з «нацыяналізмам» у мовазнаўстве Андрэй Хвыля, сам пазьней рэпрэсаваны за нацыяналізм, высунуў перад нагляднымі органамі партыі наступныя патрабаваньні аб тэрміналягічнай дзейнасьці:

  • неадкладна спыніць выданьне ўсіх слоўнікаў;
  • агляд слоўнікаў і ўсёй тэрміналёгіі;
  • уніфікаваць тэхнічную тэрміналёгію з тэрміналёгіяй, якая існуе ў Савецкім Зьвязе й выкарыстоўваецца ва Ўкраіне;
  • перагледзець кадры на моўным фронце й выгнаць з гэтага фронту буржуазна-нацыяналістычныя элемэнты;
  • прагляд правапісу.

Украінская лексыка была пастаўлена ў залежнасьць ад расейскай, адбывалася сыстэматычная ліквідацыя спэцыфічнай украінскай лексыкі й замена яе расейкай. Прыклад:

Правапіс 1928 году Правапіс 1933 году
гуртовий оптовий
дбайливий бережливий
досить достатньо
зазіхання посягання
обставати за /обстоювати/ що ратувати за що

Спэцыфічнае ўкраінскае слова закотистий (закотистий комір) выдаленае са слоўнікаў і ўведзенае слова відкладний (відкладний комір), таму што яно прытрымліваецца формы расійскай отложной (отложной воротник).

Калі правапісцы 1933 г. былі рэпрэсаваныя, у часы страху й моўнага хаосу ўсе пэрыядычныя выданьні, а таксама выдавецтвы Ўкраінскай ССР рэгулярна атрымлівалі сьпісы словаў, якіх трэба пазьбягаць, ад вядучага камуністычнага партыйнага выданьня.

Дакладна такая ж моўная палітыка прымяняецца да беларускай мовы. Таксама ў 1933 годзе быў уведзены новы беларускі правапіс — у беларускую мову ўнесены каля 30 фанэтычных і марфалягічных прыкмет, узятых жыўцом з расейкай мовы. Актыўная русыфікацыя беларускай лексыкі пачалася з накаваньня лексыкаграфічнай практыкі.[4]

Український правопис. — Харків: Радянська школа, 1933. (Альтернативне посилання: [1].)

Глядзіце таксама

рэдагаваць
  1. ^ «Правопис 1928—1929 років, дарма що старанно опрацьований видатними мовознавцями, був нереальний, приречений на невдачу. Від самого початку його прийняли вельми неприхильно, дотримувалися неохоче. Бажане поєднання двох правописно-мовних традицій не відбулося, та ледве чи й могло відбутися при збереженні їх обох у своєрідному, штучно накиненому компромісі.». Ю. Шевельов. Українська мова в першій половині двадцятого століття 1900—1941. // Там само. — С. 171. «Учительство посилало численні делегації до комісара освіти М. Скрипника й просило перегляду правил писання іншомовних слів.» Огієнко І. Історія української літературної мови. — К., 2001.
  2. ^ А. Хвиля. Викорінити, знищити націоналістичне коріння на мовному фронті. — Більшовик України, 1933, № 7, с. 42-56; Партвидав ЦК КП(б)У, 1933.
  3. ^ Огієнко І. Історія української літературної мови. — К., 2001. — (Перше видання — Вінніпег, 1949)
  4. ^ а б Українська мова у ХХ сторіччі: історія лінгвоциду. Документи і матеріали. За ред. Л. Масенко.-К.: Києво-Могилянська академія, 2005—399 с.
  5. ^ «В історичному розвитку бачимо, як послідовно й поступово в цьому типі відміни іменників усуваються в різних відмінках форми на -и, — спершу в давальному й місцевому однини, пізніше в називному відмінку множини, а в новіші часи — і в останньому бастіоні форм на -и, в родовому відмінку однини. Хоч київські нормалізатори виходили, імовірно, не з історичних тенденцій української мови, а просто взорувалися на російській мові (…), але їхня норма тут збіглася з історичною тенденцією, яка полягає в тому, щоб максимально наблизити відмінювання іменників жіночого роду на приголосний до відмінювання іменників типу земля» Ю. Шевельов. Так нас навчали правильних проізношеній / Шевельов Ю. Мовознавство. — К., 2008. — Кн. 1. — С. 319—320.
  6. ^ Поширений мовний огріх при вимові -ія- за новими правилами 1928 року відмічався в порадниках того часу: «…в словах іншомовного походження вимова іа, треба ж ія» Порада Й. Горецького цит. за: Жовтобрюх М. Нарис історії українського радянського мовознавства (1918—1941), К., 1991, С. 68.
  7. ^ «З найдавнішого часу, як показують наші пам’ятки, ми не мали звички вимовляти чужі слова з ґ та з ль, але вимовляли їх по-своєму (цебто й по-грецькому): Платон, Іларіон, Лонгин, грек, Іспанія, Ірина (а не Плятон, Іляріон, Льонгін, ґрек, Еспанія, Ірена) й т. ін. Це так звана грецька система вимови чужих слів, і власне вона сильно защепилася в нашій мові за княжих часів, і позостається в народі панівною аж до часу теперішнього.» Огієнко Іван. Історія української літературної мови. К., 2001.

Літаратура

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць