Сардарапацкая бітва
Сардарапацкая бітва (па-армянску: Սարդարապատի ճակատամարտ; па-турэцку: Sardarapat Savaşı) — бітва Першай сусьветнай вайны, якая адбылася 21—28 траўня 1918 году паміж армянскімі рэгулярнымі часткамі ды дабраахвотнікамі, з аднаго боку, і турэцкімі войскамі, якія ўварваліся ва Усходнюю Армэнію — зь іншага, у раёне чыгуначнай станцыі Сардарапат (за Савецкім Саюзам — горад Акцемберан, а цяпер гораду вернулі яго старажытную назву — Армавір).
Сардарапацкая бітва
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
Супернікі | |||||||||
.svg){kind=small} Асманская імпэрыя |  Армянская нацыянальная рада | ||||||||
Камандуючыя | |||||||||
| Якуб Шэўкі-паша | Маўсес Сілікян | ||||||||
Страты | |||||||||
| 3500 падчас баёў 22-26 траўня | невядома | ||||||||
Значнасьць бітвы адзначаецца ня толькі ў тым, што быў спынены наступ турэцкіх войскаў на Армэнію, але і ў тым, што гэта прадухіліла поўнае зьнішчэнне армянскага народу[1] Згодна брытанскаму гісторыку Крыстафэру Ўолкеру, калі б армяне прайгралі бітву, «цалкам магчыма, што слова Армэнія захавалася б толькі як тэрмін гістарычнай геаграфіі.»[2].
Перадумовы рэдагаваць
Пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі расейскія войскі пакінулі занятыя ў ходзе Першай сусьветнай вайны вобласьці Заходняй Армэніі, агаліўшы Каўкаскі фронт. Скарыстаўшыся гэтым, Асманская імпэрыя вырашыла захапіць сабе Заходнюю і Ўсходнюю Армэнію, а таксама ўсё Закаўказьзе. Парушыўшы складзенае ў сьнежні 1917 году Эрзінджанское перамір’е, турэцкія войскі 10 лютага 1918 году перайшлі ў наступ, да канца красавіка заняўшы Эрзінджан, Эрзрум, Сарыкамыш, Карс, а 15 траўня — Александропаль (суч. Гюмры).
Армянскі корпус, які дзеёнічаў на Каўкаскім фронце, пад камандаваньнем генэрала Назарбекава) складаўся зь некалькіх дывізій няпоўнага складу (камандзіры генэралы Міхаіл Арэшэў, Маўсес Сілікян, Андранік Азанян), а таксама езідзкай коньніцы Джангір Агі.
Пад націскам пераўзыходзячых сілаў праціўніка армянскія войскі адыходзілі, прыкрываючы натоўпы армянскіх бежанцаў з заходніх раёнаў, якія ішлі разам зь імі. Пасьля заняцьця Александропалю турэцкае камандаваньне накіравала частку сваіх войскаў на Каракліс (суч. Ванадзор); іншая групоўка турэцкіх войскаў пад камандаваньнем Якуба Шаўко-пашы 21 траўня распачала наступ ў напрамку Сардарапату (суч. Армавір), маючы на мэце прарвацца да Эрывані і Арарацкай раўніны.
Сілы бакоў рэдагаваць
У склад турэцкай наступальнай групоўкі ўваходзілі стралковая дывізія, конны полк, ўдарны і сапёрнай батальёны, 1500 курдзкіх вершнікаў, артылерыйская батарэя (40 гармат).
Агульнае кіраўніцтва армянскімі войскамі на Сардарапацкім напрамку было ўскладзена на генэрала Маўсеса Сілікяна. Яму падпарадкоўваліся 2-я стралковая дывізія (у няпоўным складзе), 3-я пяхотная брыгада і 1-й полк 2-й коннай брыгады. Асноўныя сілы гэтай групы войскаў пад камандаваньнем палкоўніка Даніэла Бэк-Пірумяна былі сканцэнтраваны на кірунку галоўнага ўдару, які наносіцца туркамі на Сардарапат, а 6-й стралковы, 2-й конны і партызанскі конны палкі павінны былі перагарадзіць шлях турэцкай 9-й дывізіі, наносяць флянгавы ўдар ад Баш-Апарану на Эрывань (гл. Баш-Апаранская бітва).
Забесьпячэньне тылу армянскіх частак і абарона Эрывані былі ўскладзеныя на Арама Манукяна. Войскамі камандавалі дасьведчаны армянскі палкаводзец, генэрал-маёр Маўсес Сілікян і яго намесьнік па Сардарапатскому фронту, палкоўнік Даніэл Бэк-Пірумян. На Баш-Апаранском фронце, пад агульным камандаваньнем Маўсеса Сілікяна, дзейнічалі войскі пад камандаваньнем Дро (6-й армянскі пяхотны полк перакінуты з Сардарапатского фронту на дапамогу дабравольніцкім атрадам апаранцаў, 2-й конны і партызанскі конны палкі).
Хада бітвы рэдагаваць
Турэцкія войскі 21 траўня занялі станцыю Сардарапат, аднайменнае сяло (цяпер г. Армавір) і в. Гечрлу. 22 траўня 5-й армянскі стралковы полк (камандзір — палкоўнік Пагос (Павал) Бэк-Пірумян), партызанскі пяхотны полк, Ігдзірскі пяхотны полк і адмысловы конны полк перайшлі ў наступ з раёнаў Кёрпалу і Курдукулі, зламалі супраціў туркаў і вымусілі адысьці. Туркі былі адкінутыя на 15-20 км. Аднак, скарыстаўшыся тым, што армянскія войскі перасталі іх перасьледаваць, туркі перагрупавацца свае сілы і замацаваліся на вышынях, разьмешчаных на паўднёвы захад ад станцыі Аракс. Армянскае камандаваньне накіравала амаль палову сваіх сіл на поўнач — на дапамогу камандуючаму Апаранскім фронтам — Дро (Драстамат Канаян), які 23-28 траўня стрымліваў націск 9-й пяхотнай дывізіі Эсада пашыы і, адкінуўшы гэтую турэцкую дывізію з Баш-Апаранскага раёну, забясьпечыў бясьпеку Сардарапацкай групоўкі армянскіх войскаў і выратаваў Эрывань ад ўварваньня ворага.
У той жа час, калі з поўначы па кірунку Апаран-Эрывань да Арарацкай даліне спрабавала прарвацца 9-я турэцкая дывізія Эсада пашы, турэцкае камандаваньне пастанавіла і з поўдня накіраваць падмацаваньне Якубу Шаўко-пашы (які падчас баёў 22-26 мая страціў да 3500 чалавек ), але армяне адкінулі 5-ю дывізію турак, якая ішла на дапамогу. Тут сябе зь лепшага боку паказаў армянскі добраахвотніцкі Зэйтунскі полк, якія займаў абарону на левым беразе р. Аракс і ў лютых баях шквалам артылерыйскага і кулямётнага агню сарваў усе спробы 5-й турэцкай дывізіі перайсьці з правага берага на левы.
Армянскае камандаваньне распрацавала плян нанясеньня вырашальнага ўдару і разгрому турэцкіх войскаў (36-й дывізіі). Была створана ўдарная групоўка (камандзір — палкоўнік К. Хасан-Пашаян), у склад якой увайшлі пяхотны полк з Эрзінджану (у складзе аднаго батальёна), асобны батальён з Маку, два эскадроны, адна рота Хнускага палка і 4 гарматы; да іх далучыўся таксама атрад мушцаў (2 сотні) пад камандаваньнем чальца Гнчацкай партыі Пандухта (Мікаэл Сэрян). Абышоўшы туркаў, гэтая групоўка нанесла ім ўдар з тылу; адначасова асноўныя армянскія сілы (5-й карабаскі полк), маючы бліскучую артылерыйскую падтрымку 4-х армянскіх батарэй (камандзір — палкоўнік Хрыстафор Арарат) пачалі наступ па фронце. Турэцкія войскі завагаліся пад ўдарамі групоўкі Хасан-Пашаяну на левым флянгу 36-й дывізіі і атраду мушцаў з 200 чалавек, які апынуўся ў тыле турак. Войскі Якуба-пашы ў гэтай сытуацыі ўжо не змаглі супрацьстаяць франтальнаму націску 5-га карабаскага палку (камандзір — Пагос Бэк-Пірумян) і, нясучы вялікія страты, адышлі да Александропалю. З Сардарапату пачаў свой баявы шлях у будучыні маршал СССР (тады паручнік) Іван Баграмян.
Вынік рэдагаваць
Дзякуючы здабытай у Сардарапацкам бітве перамозе, армянскае насельніцтва паўночнай часткі Арарацкай даліны пазьбегла турэцкага генацыду. Акрамя таго, значная частка Ўсходняй Армэніі была выратаваная ад захопу туркамі, былі створаны ўмовы для аднаўленьня армянскай дзяржаўнасьці. 28 траўня 1918году была абвешчана Рэспубліка Армэніі.
Глядзіце таксама рэдагаваць
Крыніцы рэдагаваць
- ^ Balakian, Peter The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. — New York: HarperCollins, 2003. — P. 321. — ISBN 0-0605-5870-9
- ^ Walker, Christopher J. Armenia The Survival of a Nation. — New York: St. Martin's Press. — P. /armeniasurvivalo0000walk/page/254 254–255. — ISBN 0-7099-0210-7
Літаратура рэдагаваць
- Аветисян Грант. Победа армянского единства: май 1918 года. Институт истории Академии наук Армении, Ереван, 1998 г. (на арм.: Աւետիսեան Հ., Հայոց ազգային միասնության հաղթանակը. 1918 թվականի մայիս, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Պատմ. ինստ.,1998,302 էջ).
- Аветисян Грант, Армянский вопрос в 1918 г., Ереван, 1997 г. (на арм.: Աւետիսեան Հ., Հայկական հարցը 1918 թվականին, Երևան, 1997, 436 էջ).
- Мкртчян Ваган, Герой Сардарапата: генерал Мовсес Силикян, Ереван, 2012 г. (на арм.: Մկրտչեան Վ., Սարդարապատի հերոսը. գեներալ Մովսէս Սիլիկեան, Երևան, 2012թ.).
- Арутюнян А. О., Турецкая интервенция в Закавказье 1918 г. и самооборонительные бои. Институт истории Академии наук Армянской ССР, Ереван, 1984 г. (на арм.: Յարութիւնենան Ա., Թուրքական ինտերվենցիան Անդրկովկաս 1918թ. և ինքնապաշտպանական կռիւները, Երևան, 1984թ.).
- Врацян Симон, Республика Армения, Париж, 1928 г. (на арм.: Վրացեան Ս., Հայաստանի Հանրապետութիւնը, Փարիզ, 1928թ.).
- Геворгян Гамлет, Дро, Ереван, 1991 г. (на арм.: Գեւորգեան Հ., Դրօ, Երևան, 1991թ.).
- Мемуары генерал-лейтенанта Назарбекяна, Ереван, 2002 г.(на арм.: Գեներալ-լեյտենանտ Նազարբէկեանի յուշերը, Երևան, 2002թ.).
- Арцруни Вагэ, Армяно-турецкая война. Армянское офицерство и Республика Армения. Шатах. Издательство «Мугни», Ереван, 2002 г. (на арм.: Արծրունի Վ., Հայ-տաճկական պատերազմը: Հայ սպայութիւնը և Հայաստանի Հանրապետութիւնը: Շատախ: Երևան, 2002թ.).
- А.Туршян, Сардарапатская героическая битва, Ереван, 1968 г. (на арм.: Հ.Թուրշեան, Սարդարապատի հերոսամարտը, Երևան, 1968թ.).
- Серж Афанасьян, Сарадарапатская битва, Ереван, 1990 г. (на арм.:Սերժ Աֆանասեան, Սարդարապատի ճակատամարտը, Երևան, 1990թ.).
- Маршал Советского Союза Баграмян, Мои воспоминания, Ереван, 1984 г. (на арм.: Մարշալ Յովհաննէս Բաղրամեան, Իմ յուշերը, Երևան, 1984թ.).