Разбор шляхты

Разбо́р шля́хты — комплекс мерапрыемстваў, праведзеных уладамі Расейскай імпэрыі па вэрыфікацыі і скарачэньні шляхецкага стану былога Вялікага Княства Літоўскага.

Хроніка падзеяў

Канец XVIII стагодзьдзя

Пасьля анэксіі земляў былога ВКЛ улады Расейскай імпэрыі сутыкнуліся з праблемаю вялікага колькаснага складу прывілеяванага стану на новадалучаных землях. Агульная колькасьць шляхты складала 7—8% усяго насельніцтва ВКЛ. Маёмасны і сацыяльны статус прывілеяванага стану былога ВКЛ быў вельмі стракаты і не адпавядаў існуючаму расейскаму разуменьню статусу двараніна Расейскай імпэрыі. Адразу пасьля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай расейскія ўлады пачалі праводзіць мерапрыемствы па выключэньні маламаёмаснай шляхты з прывілеяванага стану.

Паводле найвышэй зацьверджанага даклада ад 13 верасьня 1772 году беларускага генэрал-губэрнатара З. Р. Чарнышова шляхце было ўказана падаць у губэрнскія гарады сьпісы з доказамі свайго дваранства. У адмысловым ордэры дзеля перапіса насельніцтва Магілёўскаму і Пскоўскаму губэрнатарам генэрал-губэрнатар растлумачыў, што яны павінны загадаць шляхце падаць празь земскія суды ў губэрнскія канцэлярыі сьпісы асобаў усіх дваранскіх сем’яў з падрабязным апісаньнем паходжаньня родаў, гербаў, з усімі пасьведчаньнямі й дакумэнтамі. Зазначалася, што бяз царскай волі ніхто надалей ня мае права лічыць сябе шляхцічам і карыстацца шляхецкімі правамі. Паводле ўказа ад 14 чэрвеня 1773 году шляхта вымушана была чыніць вывады свайго шляхецтва ў Верхніх правінцыйных земскіх судах.

У час Рэвізіі 1772—1774 гадоў шмат чыншавай і служылай шляхты было запісана ў склад сялянаў. Ніжэйшыя пласты шляхецкага стану — зямяне, баяры панцырныя і іншыя — былі запісаныя ў пагалоўныя сялянскія сьпісы. «Новыя» сяляне былі абкладзены падушнай подацьцю й рэкруцкім наборам. Праўда, ўказам ад 31 траўня 1789 году загадана ня браць рэкрутамі асобаў, якія даводзяць сваё паходжаньне. Здаралася, што асобы атрымлівалі вывады ў Дваранскіх дэпутацкіх сходах, але іх не выкрэсьлівалі з рэвіскіх казак і не вызвалялі ад аплаты падушнага падатку. Імпэратар Павал I указам ад 4 сьнежня 1796 году пастанавіў, што выданьне дыплёмаў на дваранства можа быць «выключна ад самадзержнай улады, Богам нам дараванай», дваранскія сходы ня мелі больш права выдаваць дыплёмы асобам, запісаным у аклад, выдадзеныя дыплёмы павінны былі быць адабраныя. Урэшце ўказ ад 20 верасьня 1802 году канчаткова ўсталяваў, што гэткія асобы могуць быць выключаны з акладу толькі паводле ўказу Сэнату.

Пасьля выданьня Даравальнай граматы дваранству 1785 году аформіліся карпаратыўныя правы дваранства Расейскай імпэрыі, усе дваране павінны былі быць унесеныя ў дваранскія радаводныя кнігі, для чаго яны павінны прадставіць доказы паходжаньня. Радаводныя кнігі падзяляліся на 6 частак, 4-я зь іх адводзілася для дваранаў замежнага паходжаньня. Аднак, нягледзячы на лёгіку, шляхта з ВКЛ упісвалася не ў яе, а ў іншыя часткі. Ад шляхты патрабаваліся доказы не паводле існаваўшай у ВКЛ юрыдычнай сыстэмы, а паводле прынцыпаў расейскага заканадаўства.

1800—1830

Указ ад жніўня 1800 году ўсталяваў тэрмін для доказу паходжаньня ў два гады, за які ўсе шляхцічы мусілі зрабіць вывады свайго шляхецтва ў Дваранскіх дэпутацкіх сходах.

Указ ад 25 верасьня 1800 году пацьвердзіў чыншавай шляхце даўнія правы, але шляхтаю ўважаліся толькі асобы, запісаныя ў шляхецкіх казках па Рэвізіі 1795 году. Указамі ад 1 студзеня 1808 году і 6 сакавіка 1808 году было загадана, каб чыншавая шляхта прадставіла доказы свайго паходжаньня. Пасьля правядзеньня Рэвізіі 1811 году ўказам ад 29 сакавіка 1812 году было загадана прызнаваць шляхецкую годнасьць толькі за тымі асобамі, продкі якіх былі ў ёй зацьверджаныя.

На Камісію, што праводзіла Рэвізію 1816, указам ад 20 студзеня 1816 ускладзены быў абавязак разбору правоў асобаў, якія называлі сябе шляхтаю, з гледзішча ўпісаньня апошніх ў шляхецкія рэвіскія казкі 1795. З разгляду была выключана шляхта, якая мела дэкрэты вывадаў ДДС і чакала разгляду справаў у Гэрольдыі Сэнату; яны звычайна ўлічваліся як дваране. Права пакідаць у стане шляхты ці выключаць зь яго Сэнат перадаў губэрнатарам. Асобы, пазбаўленыя шляхецкіх правоў, запісваліся вольнымі хлебаробамі (вольнымі хлебапашцамі), дзяржаўнымі сялянамі ці мяшчанамі. Трэба адзначыць дзіўны выбар аднаго са станаў дзеля запісу шляхты — вольных хлебапашцаў. У Расеі гэты стан быў створаны 20 лютага 1803 для запісу былых прыгонных сялянаў, адпушчаных уладальнікамі. Некалькімі ўказамі 23 верасьня 1817, 16 лістапада 1820, 22 лістапада 1820, 21 чэрвеня 1821 Сэнат нагадваў пра хутчэйшае завяршэньне разбораў шляхты. Указ 8 чэрвеня 1826 растлумачваў парадак пераводу ў склад асобаў, няправільна прылічаных да чыншавай шляхты. Паводле палажэньня ад 11 ліпеня 1828 і ўказа ад 14 траўня 1830 шляхцічы, якія не прадставілі доказаў шляхецтва, павінны быць запісаныя ў мяшчане ці ў казённые пасяляне.

Пасьля 1830

Пасьля Паўстаньня 1830—1831 Камітэту Заходніх губэрняў між іншым даручалася разабрацца з праблемамі шляхецкага стану. Паводле закона ад 19 кастрычніка 1831 «Аб разборы шляхты ў заходніх губэрнях і аб уладкаваньні гэтага роду людзей», дзе зазначалася, што многія шляхцічы «па недахопу аселасьці і ўласнасьці, і па ладу жыцьця … найбольш схільны былі да паўстаньня і злачынных дзеяньняў супраць законнай улады», шляхецкі стан былога ВКЛ быў падзелены на дваранаў і адмыслова створаныя станы аднадворцаў Заходніх губэрняў і грамадзянаў Заходніх губэрняў (адпаведна месца жыхарства ў сельскай мясцовасьці або ў гарадах і мястэчках). Дваранамі прызнаваліся толькі асобы, зацьверджаныя ў адпаведнай годнасьці Гэрольдыяй. На аднадворцаў распаўсюджвалася рэкруцкая павіннасьць, грамадзянам дазвалялася пазьбегнуць яе, заплаціўшы 1 000 рублёў. Абодва новыя станы мусілі сплочваць асабістыя падаткі й несьці службы.

У 1832 Гэрольдыі загадана правесьці рэвізію дэкрэтаў вывадаў Дваранскіх дэпутацкіх сходаў. Сэнат указам ад 11 лістапада 1832 загадаў падзяліць асобаў, належных «да былой шляхты», на тры разрады:

дваранаў, якія маюць або ня маюць вывадаў дваранскіх сходаў, але валодаюць маёнткамі з падданымі ці толькі падданымі;
дваранаў, якія ня маюць маёнткаў, але маюць вывады;
шляхцічаў, якія ня маюць вывадаў і ня маюць маёнткаў. Адначасова забаронена Дваранскім дэпутацкім сходам выдаваць пасьведчаньні пра дваранства без зацьвярджэньня Гэрольдыяй.

У 1842 была праведзена адмысловая Рэвізія ў Заходніх губэрнях, якой падлягалі аднадворцы, грамадзяне і юдэі.

Паводле ўказа ад 17 сакавіка 1847 шляхта, якая не прадставіла ў тэрмін пасямейных сьпісаў, павінна быць запісаная ў стан дзяржаўных сялянаў, а тыя, хто падалі — у аднадворцы і грамадзяне. Але практычна гэтае зьдзейсьнена не было. Асобы, не зацьверджаныя ў дваранстве, паводле закона ад 23 студзеня 1847 пазбаўляліся права купляць зямлю зь сялянамі.

Указам ад 1 жніўня 1857 шляхцічы, якія да гэтага часу не былі зацьверджаныя ў дваранстве і прапусьцілі тэрмін дзеля запісу ў аклад, былі падзелены паміж наступнымі станамі. Асобы, якія валодалі зямлёю, аднесены да сялянаў-уласьнікаў; а тыя, якія валодалі зямлёю ў дзяржаўных вёсках, — да дзярж. сялянаў; асобаў, якія жылі на памешчыцкай зямлі, запісвалі вольнымі людзьмі. У Рэвізіі 1858 яны фігуруюць як вольныя хлебапашцы, гэткім чынам яны былі запісаныя ў стан, які юрыдычна ўжо не існаваў (быў ліквідаваны ў 1848). Неаселых шляхцічаў запісвалі на выбар у сяляне альбо да гарадзкіх станаў, акрамя грамадзянаў. Фактычна ўсе былі запісаныя ў стан мяшчанаў. Гэты закон не закранаў шляхту, якая раней была запісана ў якасьці аднадворцаў і грамадзянаў.

Пасьля Паўстаньня 1863—1864 гадоў уведзены новыя абмежаваньні ў прынцыпах доказу і атрыманьня дваранства. Указ ад 10 сьнежня 1865 забараняў «палякам», гэта значыць католікам, набываць маёнткі.

Указам ад 19 студзеня 1866 усе шляхцічы, якія не даказалі свайго дваранства, уключаныя ў склад сялянаў ці мяшчанаў.

Станы аднадворцаў і грамадзянаў Заходніх губэрняў былі скасаваныя паводле закона ад 19 лютага 1868. Аднадворцы былі прылічаныя да сялянаў, а грамадзянам даваўся год на выбар прыпісацца да сялянаў або мяшчанаў. Гэта быў канчатковы акт юрыдычнай ліквідацыі шляхецкага стану былога ВКЛ.

Вынікі

Хоць юрыдычна адбылася поўная ўніфікацыя станаў у Беларусі з астатняй тэрыторыяй Расейскай Імпэрыі, але ў многіх установах дзяржаўнага кіраваньня, найперш у Скарбовых палатах, працягваўся статыстычны ўлік і кантроль за «былой польскай шляхтай». Працягвала дзейнічаць забарона на набыцьцё зямлі. Толькі ўказам ад 4 сакавіка 1899 дазволена дваранам і мяшчанам католікам, якія асабіста займаліся земляробствам, купляць зямлю, але каб агульная колькасьць яе не перавышала 60 дзесяцінаў. Пасьля Рэвалюцыі 1905 указам ад 1 траўня 1905 дазволена католікам купляць зямельную ўласнасьць, але толькі ў католікаў; набыцьцё зямлі ў асобаў інш. веравызнаньня абмяжоўвалася зноў жа 60 дзесяцінамі і іншымі ўмовамі. Гэтыя абмежаваньні доўжыліся да канца існаваньня Расейскае Імпэрыі.

Літаратура

Rychlikowa I. Carat wobec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772—1831 // Kwartalnik Historyczny. 1991. Nr. 3. S. 51-83
Неупокоев В. И. Преобразование беспоместной шляхты в Литве в податное сословие однодворцев и граждан (Вторая треть XIX в.) // Революционная ситуация в России в 1859—1861 гг. Т. VI. М., 1974. С. 3-22.

Вонкавыя спасылкі

Легітымацыя шляхты. // Tadeusz Perkowski. Legitymacja szlachty polskiej w prowincjach zabranych przez Rosję. Miesięcznik Heraldyczny, Nr. 5, 1938 (пераклад з польскай) (бел.)
Арыгінальны артыкул у «Шляхецкай энцыкляпедыі»
Віталь Макарэвіч «Антыразбор» шляхты: Падробкі дваранскіх дакументаў і нелегальныя набілітацыі ў Беларусі ў ХІХ ст.