Карбон

Карбо́н, або каменнаву́гальны пэры́яд (сыстэма) — пяты пэрыяд палеазойскае эры. Распачаўся 359 мільёнаў рокаў таму й цягнуўся 60 мільёнаў рокаў. Назву атрымаў ад багатых запасаў каменнага вугольля. Выдзелены ангельскімі вучонымі Канібэрам і Філіпсам у 1822 року.

Палеагеаграфія

У карбоне Эўрамэрыка зьядналася з Гандванай на поўдні ды з Ангарыдай на поўначы, у выніку чаго ўтварыўся адзіны супэркантынэнт Пангея. У зонах сутыкненьня кантынэнтаў ішоў працэс герцынскага гораўтварэньня. Між іншых паўсталі Ўрал ды горы сярэдняе Эўропы. На эўрамэрыйска-гандванскай мяжы за тым часам знаходзіўся горны роўнікавы пас. Меліся два асноўныя акіяны — «зьнешні» Панталяса й «унутраны» Палеатэтыс, які з усходу абмяжоўваўся Кімэрыйскім і кітайскімі блёкамі. Разам з тым закрыліся акіяны Рэя (паміж Эўрамэырыкай і Гандванай), Уральскі (паміж Эўрамэрыкай ды Ангарыдай, на ягоным месцы ўтварыліся Ўральскія горы) й Прататэтыс (паміж Ангарыдай і Паўночна-Кітайскім блёкам). У канцы пэрыяду паміж Гандванай і Кімэрыйскім блёкам пачынае раскрывацца Нэатэтыс.

• 
  Распаўсюджаньне герцынскіх структураў
• 
  Карбонавыя вульканагенныя пароды (дайкі) у Шатляндыі
• 
  Місысыпскі мармур у Вялікім Катанўудзкім каньёне, Юта, ЗША

Клімат

У раньнекарбонавую эпоху сярэдняя тэмпэратура Зямлі складала 20 стопняў вышэй за нуль. Аднак ужо ў сярэднім карбоне яна панізілася да 12 стопняў. Распачалося пэрма-карбонавае зьледзяненьне, якое праявілася асымэтрычна: лядовы шчыт замацаваўся на большай частцы паўднёвага паўшар’я, тады як у паўночным з-за адсутнасьці кантынэнтаў вакол паўночнага канцавосься ня ўзьнікла клімату халаднейшага за ўмераны сэзонны. Шчыльная атмасфэра й моцны эфэкт Карыёліса ў другой палове карбону дзякуючы хутчэйшаму вярчэньню Зямлі (працягласьць сутак была роўная 22 гадзінам 24 хвілінам) здолелі стварыць больш моцныя ветры, чым цяпер. Яшчэ адным вынікам схаладаньня стала павялічэньне долі тлену ў атмасфэры, якая дасягнула 35% (сёньня роўная 21%). Гэта магло паспрыяць рэзкаму павялічэньню памераў вусякоў, не ўласьціваму цяплейшым пэрыядам. Існавалі дзьве галоўныя акіянічныя плыні: цёплая ўздоўж роўніку ад заходняга да ўсходняга ўзьбярэжжаў Эўрамэрыкі ды халодная ва ўмераных шыротах паўночнага паўшар’я, імаверна падобная да цяперашняе плыні Заходніх вятроў.

Арганічны сьвет

Каменавугольны пэрыяд вядомы як час «стоячых па калена ў вадзе» вільготных лясоў, утвораных калямітамі, хвашчамі, плявунамі й папарацямі, пазьней таксама хваёвымі. Падобныя лясы былі ўласьцівымі роўнікавай зоне Эўрамэрыкі зь цёплым кліматам. У халаднейшых раёнах з сэзоннымі зьменамі магла існаваць толькі прыгнечаная расьліннасьць, якой у Ангарыдзе зьяўлялася кардаітавая тайга, што атрымала распаўсюджаньне ў позьні карбон і затым перайшла ў пэрм. У акіянах пераважалі фарамініфэры, ганіятыты й плечаногія, таксама важную ролю адыгрывалі малюскі, ігласкурыя й рыбы. Колькасьць трылябітаў значна скарацілася. Амаль што ўсе знаходкі наземных і прэснаводных жывёлаў карбону паходзяць з пасу цёплага клімату — Заходняе Эўропы й Паўночнае Амэрыкі. Першая траціна карбону адметная гэтак званым Ромэравым правалам — прамежкам часу ў 15 мільёнаў рокаў пасьля распаўсюджаньня першых земнаводных, які характарызуецца амаль поўнай адсутнасьцю знаходак чацьвяраногіх. Затым жа лік знаходак чацьвяраногіх адразу набірае вялікую колькасьць таксонаў. У гэты час назіраўся росквіт земнаводных. Сярод іх цягам карбону пераважалі тонкапазванковыя (атрады аістаподы, нэктрыдыі, мікразаўры), затым яны паступова былі замененыя тэмнаспандыламі. З часоў сярэдняга карбону вядомыя першыя амніёты, якія адразу падзяліліся на паўзуноў і сынапсыдаў. Усе каменавугольныя амніёты мелі невялікі памер ды яшчаркападобны выгляд, толькі ў гжэльскі век некаторыя з пэліказаўраў атрымалі нетыповае аблічча, набыўшы «ветразь». Сярод суставаногіх атрымалі распаўсюджаньне гіганцкія формы кшталту трохмэтровае мнаганожкі артраплеўры й страказы мэганэўры з мэтровым размахам крылаў.

• 
  Каменавугольны вільготны лес
• 
  Мэганэўра
• 
  Бандрынга, невялікая даўганосая акула
• 
  Атыдэрпэтон, бязногая амфібія
• 
  Капэт, драпежная амфібія
• 
  Янтазаўр, прымітыўны пэліказаўр

Стратыграфічны падзел

Ува ўсходнеэўрапейскай геахраналягічнай шкале карбон падзяляецца на тры эпохі й сем вякоў. У Паўночнай Амэрыцы замест карбону прынятыя два асобныя пэрыяды — місысып і пэнсыльван.

• Раньні карбон (турнэйскі век, візэйскі век, серпухаўскі век)
• Сярэдні карбон (башкірскі век, маскоўскі век)
• Позьні карбон (касымаўскі век, гжэльскі век)

У Беларусі

На беларускіх землях сустракаюцца адклады ўсіх вякоў ніжняга й сярэдняга карбону. Верхні карбон выдзелены толькі ў ваколіцах вёскі Асташкавічы. Каменавугольныя адклады галоўным чынам прымеркаваныя да Прыпяцкага прагіну ды скрайняга паўднёвага захаду рэспублікі. Амаль паўсюдна залягаюць па-над позьнедэвонскімі адкладамі, а на паўднёвым усходзе Прыпяцкага прагіну — на пародах крышталічнага падмурку. Перакрыюцца ападкавай пэрма-трыясавай тоўшчай. Магутнасьць адкладаў складае ад некалькіх мэтраў на купалох да кілямэтру й болей у міжкупальных паглыбленьнях. Складзены пераважна пясчана-глініста-мэргэлевымі пародамі з дамешкамі вапнякоў, далямітаў, бурага вугольля, баксытаў. Большая частка Беларусі цягам карбону заставалася сушай. Толькі на месцы Прыпяцкага прагіну існаваў неглыбокі марскі басэйн, глыбіня й памеры якога пэрыядычна зьмяняліся. У раньнім візэі ды позьнім серпухаве мора адышло з тэрыторыі Прыпяцкага прагіну. Зьмяненьне марскіх і кантынэнтальных умоваў павязана з тэктанічнымі рухамі часу герцынскага гораўтварэньня. Да абласьцей зносу цягам раньняга карбону належалі Ўкраінскі шчыт, Варонеская й Беларуская антэклізы, цягам сярэдняга — таксама Палеская й Жлобінская седлавіны, заходняя й паўночная часткі Прыпяцкага прагіну.

З адкладамі карбону ў Беларусі павязаныя бурыя вуглі, руды, баксыты й даўсаніты.

Літаратура

• Белорусская ССР: Краткая энциклопедия в 5 т. / Ред. колл.: П. У. Бровка и др. — Мн.: Гл. ред. Белорус. Сов. Энциклопедии, 1979. — Т. 2. Природа. Экономика. Народное благосостояние. — 768 с — 50 000 экз.
• Климат в эпохи крупных биосферных перестроек / Гл. редакторы: М. А. Семихатов, Н. М. Чумаков. — М: Наука, 2004. — 299 с.