Алтайская мова

	Алтайская мова
	Алтай тили
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Рэспубліка Алтай, Алтайскі край (Расея)
Колькасьць карыстальнікаў	ад 65 534 да прыкладна 110 000 чал.
Клясыфікацыя	Алтайскія мовы Цюрскія мовы Сыбірска-цюрскія мовы Алтайская мова; ; ;
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Рэспубліцы Алтай
Пісьмо	кірыліца
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	alt
ISO 639-2(Т)	alt

Ня варта блытаць з алтайскімі мовамі.

Алта́йская мова (таксама як горна-алта́йскія мовы; саманазва: алтай тили) — цюрская мова, на якой размаўляе цюрскі народ алтайцы. Традыцыйна лічыцца адзінай мовай, аднак нярэдка можа лічыцца групай роднасных асобных моваў. Распаўсюджаная галоўным чынам у паўднёвай частцы Сыбіры, у прыватнасьці ў Рэспубліцы Алтай і Алтайскім краі.

Іншая назва, горна-алтайскія мовы, не зьяўляецца фармальнай або агульнапрызнанай у навуковай літаратуры, а ўласна мовы/дыялекты, што ўваходзяць у склад гэтае моўнае групы/мовы традыцыйна разглядаліся ў якасьці дыялектаў і/або групы дыялектаў адзінай алтайскай мовы^[3].

Клясыфікацыя

З прычыны свайго ізаляванага геаграфічнага разьмешчаньня і кантактаваньня зь іншымі мовамі, пытаньне клясыфікацыі алтайскае мовы застаецца спрэчным. Праз сваю геаграфічную блізкасьць да шорскай і хакаскай моваў, некаторыя навукоўцы ўлучаюць алтайскую мову ў склад паўночнай галіны цюрскіх моваў^[4], аднак з нагоды наяўнасьці пэўных падабенстваў з кыргыскай мовай мова таксама можа ўлучацца дасьледнікамі ў склад кыпчацкіх моваў. Між тым, дасьледнік Талат Тэкін высоўвае прапанову клясыфікацыі, згодна зь якой паўднёва- й паўночнаалтайскія дыялекты разам зь ніжнечулымскім і кондамскім дыялектамі шорскай мовы ўтвараюць уласную падгрупу ў складзе цюрскіх моваў^[5].

На думку лінгвіста Н. Баскакава, дыялекты алтайскай мовы належаць да розных падгрупаў цюрскіх моваў (напрыклад, паўднёваалтайскія дыялекты Баскакаў адносіў у кыргыска-кыпчацкія мовы)^[6]^[7]. Лінгвіст О. Мудрак у сваёй клясыфікацыі ўжывае для пазначэньня тэрміны «алтайская мова» ды «алтайская мова й дыялекты»^[8]. Расейскае выданьне «СИГТЯ. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка» і А. Дыбо ў сваёй кнізе «Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд» карыстаюцца тэрмінам «цэнтральна-ўсходнія мовы»^[9]^[10].

Дыялекты

Нягледзячы на тое, што алтайскую мову прынята лічыць адзінай мовай, паўднёвыя й паўночныя дыялекты мовы не зьяўляюцца ўзаемазразумелымі для іх носьбітаў.

Пісьмовая алтайская заснаваная на паўднёвым дыялекце і таму не зьяўляецца дастаткова зразумелай для паўночных алтайцаў^[11].

Алтайская мова падзяляецца на наступныя дыялекты^[12]:

Паўднёваалтайскі дыялект
- Уласнаалтайскі паддыялект
  - Маймінская гаворка
- Целянгіцкі паддыялект
  - Талоская гаворка
  - Чуйская гаворка
- Целяу́цкі паддыялект

Паўночнаалтайскі дыялект
- Тубінскі паддыялект
- Кумандзінскі паддыялект
  - Турачацкая гаворка
  - Салтонская гаворка
  - Старабардзінская гаворка
- Чалканскі паддыялект (таксама званая як куў, лебядзінская)

Блізкія да паўночных гаворак кандомскі дыялект шорскае мовы і ніжнечулымская мова, у якіх протацюрскае інтэрвакальнае *d перайшло ў -j-, выразна адрозьніваюцца ад мраскага дыялекту шорскае мовы і сярэдняга дыялекту чулымскай, у якіх гэты інтэрвакальны гук перайшоў у -z-, і якія па шэрагу характарыстыкаў зьяўляюцца бліжэйшымі да хакаскае мовы.

Лінгвістычныя рысы

Ніжэйпрыведзеныя рысы зьяўляюцца вынікам разьвіцьця агульных цюрскіх ізаглёсаў у паўночнаалтайскіх гаворках^[13]^[14]^[15]:

Рэалізацыя протацюрскага */ag/ у трох варыяцыях: /u/, /aw/, /aʁ/.
Рэалізацыя протацюрскага */eb/ як /yj/ або /yg/ у залежнасьці да гаворкі.
Захаваньне /VdV/ зь невялікімі лексычнымі выняткамі (верагодна запазычаньнямі), адлюстраваньне протацюрскага */d/ як /j/.

Фанэтыка

Фанэтыка ў алтайскай мове крыху адрозьніваецца па дыялектах.

Зычныя


	Білябіяльныя (вусна-вуснавыя)		Зубныя		Альвэалярныя		Палятальныя		Вэлярныя (заднеязычныя)
Выбухныя	p	b	t	d			c	ɟ	k	ɡ
Насавыя	m		n						ŋ
Фрыкатыўныя					s	z	ʃ	ʒ	x	ɣ
Аднаўдарныя					ɾ
Апраксыманты							j
Лятэральныя апраксыманты					l

Рэалізацыя звонкага палятальнага выбухнога /ɟ/ заўважна адрозьніваецца па розных дыялектах (напрыклад, слова јок (па-беларуску: «не») можа выражацца як [coq] (дыялект куў), альбо як [joq] (кумандзінскі))^[16]^[17].

Галосныя

У алтайскай мове прысутнічае восем галосных гукаў, якія могуць адрозьнівацца паводле даўжыні (доўгія й кароткія).


		Кароткія		Доўгія
		Закрытыя	Адкрытыя	Закрытыя	Адкрытыя
Пярэдняга шэрагу	Неакругленыя	i	e	iː	eː
Пярэдняга шэрагу	Акругленыя	y	ø	yː	øː
Задняга шэрагу	Неакругленыя	ɯ	a	ɯː	aː
Задняга шэрагу	Акругленыя	u	o	uː	oː

Марфалёгія ды сынтаксіс

У алтайскай мове існуе шэсьць асабовых займеньнікаў. У якасьці прыкладу ніжэй прыведзеныя асабовыя займеньнікі з паўднёвага літаратурнага стандарту.


Адзіночныя		Множныя
Па-алтайску	Па-беларуску	Па-алтайску	Па-беларуску
мен	я	бис	мы
сен	ты (адзіночны лік)	слер	вы (множны лік, паважлівы зваротак)
ол	ён, яна, яно	олор	яны

На прыкладзе кумандзінскага дыялекту^[18] бачнае існаваньне адрозьненьняў у займеньніках паміж дыялектамі.

Па-алтайску	Па-беларуску	Па-алтайску	Па-беларуску
	Адзіночныя		Множныя
мен	я	пис	мы
сен	ты (адзіночны лік)	снер	вы (множны лік, паважлівы зваротак)
ол	ён, яна, яно	анар	яны

Пісьмовасьць

У часе 1928-1938 гадоў у алтайскай пісьмовасьці меў выкарыстаньне лацінскі альфабэт, пазьней пісьмовасьць была пераведзеная на кірылічную аснову з даданьнем літараў Јј, Ҥҥ, Ӧӧ, Ӱӱ. Пачынаючы зь 2006 року сваю пісьмовасьць мае таксама кумандзінская гаворка^[19].

Літаратура

Баскаков Н. А. Алтайский язык. М., 1958.
Коргунбаева Н. И. Алтайско-русский — русско-алтайский словарь. Горно-Алтайск, 1991

Вонкавыя спасылкі

Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію
паўночнаалтайскай мовай

Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію
паўднёваалтайскай мовай

Крыніцы

^ Паводле зьвестак перапісу насельніцтва ў Расеі 2002 року.
^ Агулам пры складаньні зьвестак Ethnologue для паўночнаалтайскае ды паўднёваалтайскае моваў.
^ Напрыклад, інфармацыя паводле «Лингвистический энциклопедический словарь», Масква, 1990
^ Gordon, Raymond G., Jr. (2005) Ethnologue report for Northern Turkic. SIL International. Праверана 14 верасьня 2007 г.
^ Tekin, Tâlat 5 // A New Classification of the Chuvash-Turkic Languages. — Erdem, студзень, 1989. — С. 129-139. — (13). — ISBN ISSN 1010-867X
^ Н. А. Баскаков Введение в изучение тюркских языков. — Москва: 1969.
^ Н. А. Баскаков Очерк истории функционального развития тюркских языков. — Ашхабад: 1988.
^ О. А. Мудрак Об усточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструции. — Москва: 2002.
^ Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка, 2006
^ А. В. Дыбо Лингвистические контакты ранних тюрков. — Лексический фонд. — 2007.
^ Raymond G. Gordon, Jr, ed. 2005. Ethnologue: Languages of the World. 15th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.
^ Baskakov, N. A. 8 // La Classification des Dialectes de la Langue Turque d'Altaï. — Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 1958. — С. 9-15. — ISBN 0001-6446
^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Черневых Татар (Туба-Кижи): грамматический очерк и словарь. — Москва: Наука, 1966.
^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Кумандинцев (Куманды-Кижи): грамматический очерк, тексты, переводы и словарь. — Москва: Наука, 1972.
^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Москва: Наука, 1985.
^ Baskakov, N.A. Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1985. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8
^ Baskakov, N.A. Диалект Кумандынцев (Куманды-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1972. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8
^ Сатлаев, Ф.А. Учитесь говорить по-кумандински, русско-кумандинский разговорник. — Горно-Алтайская типография.
^ В Алтайском крае издана азбука кумандинского языка. 2006

[1] Паводле зьвестак перапісу насельніцтва ў Расеі 2002 року.

[2] Агулам пры складаньні зьвестак Ethnologue для паўночнаалтайскае ды паўднёваалтайскае моваў.

[3] Напрыклад, інфармацыя паводле «Лингвистический энциклопедический словарь», Масква, 1990

[4] Gordon, Raymond G., Jr. (2005) Ethnologue report for Northern Turkic. SIL International. Праверана 14 верасьня 2007 г.

[5] Tekin, Tâlat 5 // A New Classification of the Chuvash-Turkic Languages. — Erdem, студзень, 1989. — С. 129-139. — (13). — ISBN ISSN 1010-867X

[6] Н. А. Баскаков Введение в изучение тюркских языков. — Москва: 1969.

[7] Н. А. Баскаков Очерк истории функционального развития тюркских языков. — Ашхабад: 1988.

[8] О. А. Мудрак Об усточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструции. — Москва: 2002.

[9] Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка, 2006

[10] А. В. Дыбо Лингвистические контакты ранних тюрков. — Лексический фонд. — 2007.

[11] Raymond G. Gordon, Jr, ed. 2005. Ethnologue: Languages of the World. 15th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.

[12] Baskakov, N. A. 8 // La Classification des Dialectes de la Langue Turque d'Altaï. — Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 1958. — С. 9-15. — ISBN 0001-6446

[13] Баскаков, Николай Александрович Диалект Черневых Татар (Туба-Кижи): грамматический очерк и словарь. — Москва: Наука, 1966.

[14] Баскаков, Николай Александрович Диалект Кумандинцев (Куманды-Кижи): грамматический очерк, тексты, переводы и словарь. — Москва: Наука, 1972.

[15] Баскаков, Николай Александрович Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Москва: Наука, 1985.

[16] Baskakov, N.A. Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1985. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8

[17] Baskakov, N.A. Диалект Кумандынцев (Куманды-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1972. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8

[18] Сатлаев, Ф.А. Учитесь говорить по-кумандински, русско-кумандинский разговорник. — Горно-Алтайская типография.

[19] В Алтайском крае издана азбука кумандинского языка. 2006

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]