Чорны квадрат

«Чорны квадрат» (1915) — самая вядомая карціна Казімера Малевіча. Карціна ўяўляе сабой палатно памерам 79,5 на 79,5 сантымэтраў. На ім намаляваны чорны квадрат на белым фоне.

Чорны квадрат
Мастак	Казімер Малевіч
Год	1915
Тып	палатно, алей
Памеры	79,5 × 79,5
Месцазнаходжаньне	Дзяржаўная Трацьцякоўская галерэя, Масква

Гісторыя карціны

Карціна была напісаная Малевічам улетку і ўвосень 1915 году. Па сьцьвярджэньні мастака, ён пісаў яе некалькі месяцаў.

Карціна была выстаўленая на апошняй футурыстычнай выставе «0.10», якая адкрылася ў Пецярбургу 19 сьнежня 1915 году. Сярод трыццаці дзевяці карцін, выстаўленых Малевічам на самым бачным месцы, у так званым «чырвоным куце», дзе звычайна вешаюць абразы, вісеў «Чорны квадрат».

Пасьля Малевіч напісаў некалькі копіяў «Чорнага квадрату». Пэўна вядома, што ў пэрыяд ад 1915 да пачатку 1930-х гадоў Малевіч стварыў чатыры варыянты «Чорнага квадрату», якія адрозьніваюцца малюнкам, фактурай і колерам. Адзін з «Квадратаў», хоць і датаваны аўтарам 1913 годам, прынята адносіць да мяжы 1920-х—1930-х гадоў. Ім былі таксама напісаныя карціны «Чырвоны квадрат» (у двух асобніках) і «Белы квадрат» («Супрэматычная кампазыцыя» — «Белае на белым») — адзін.

«Квадрат» адыграў сваю ролю ў афармленьні пахаваньняў Малевіча ў 1935 годзе. Падчас пахаваньняў на адкрытай плятформе грузавіка з малюнкам чорнага квадрату на капоце быў усталяваны супрэматычны саркафаг, а над магілай (блізу вёскі Нямчынаўкі) быў пастаўлены драўляны куб з малюнкам чорнага квадрату. Неўзабаве магіла была зьнішчаная.

Гісторыя напісаньня карціны з «Квадратам»

Па сьцьвярджэньнях самога мастака, «Квадрат» займаў цэнтральнае месца ў яго творчасьці. «Я доўгі час ня мог ні есьці, ні спаць» — казаў Малевіч, — «і сам не разумеў, што такое зрабіў».

Існуе вэрсія, што на зьяўленьне «Квадрата» паўплывала сьмерць ад тыфу адзінага сына Малевіча Анатоля ў кастрычніку 1915 году.

Іншая вэрсія складаецца ў тым, што карціна была напісаная пазьней, да выставы — паколькі велізарную залю трэба было чымсьці запоўніць. Гэтая інтэрпрэтацыя заснаваная на лісьце аднаго з арганізатараў выставы Малевічу:

	Трэба пісаць цяпер шмат. Памяшканьне вельмі вялікае, і калі мы, 10 чалавек, напішам карцін 25, то гэта будзе толькі-толькі.

Інтэрпрэтацыі

Непасрэдная рэакцыя крытыкі

«Правая» мастацкая крытыка ўспрыняла «Чорны квадрат» як антыхрысьціянскі жэст. Найбуйнейшы на той момант мастацкі крытык, заснавальнік аб’яднаньня «Сьвет Мастацтва» Аляксандар Бенуа напісаў адразу пасьля выставы:

	Несумнеўна, гэта і ёсьць той абраз, які спадары футурысты ставяць наўзамен мадоны.

«Левая» крытыка зразумела «Квадрат» гэтаксама, але рэагавала на яго захоплена. Вядома, што Міхаіл Гершэнзон трымаў адну з копіяў «Квадрата» у сябе ў кабінэце над сталом.

Інтэрпрэтацыі аўтара

Сам Казімер Малевіч у сваіх лекцыях, прысьвечаных мастацтву, зваў «Квадрат» «Царскім Немаўлём», тым самым збліжаючы «Квадрат» з малюнкам Хрыста.

У віцебскі пэрыяд творчасьці інтэрпрэтацыя «Квадрата» зьмянілася. У лістку УНАВМА № 1, які выйшаў у Віцебску 20 лістапада 1920 году, гаварылася:

	Зрыньваньне старога сьвету мастацтва ды будзе вычарчана на вашых далонях. Насіце чорны квадрат як знак сусьветнай эканоміі.

Пазьнейшыя інтэрпрэтацыі «Квадрата»

У наступным некаторыя дасьледнікі зьвязвалі «Квадрат» з габрэйскімі матывамі ў творчасьці Малевіча.

Леанід Каціс узводзіць «Чорны квадрат» да тфілін:

	Задамо сабе пытаньне: «Што магло значыць выраз «чорны квадрат на чорным фоне», «чорны квадрат на белым фоне» і т. д. для маладых віцебскіх мастакоў-габрэяў, якія пражылі ўсё сваё жыцьцё ў габрэйскай правінцыі? Як павінны былі яны ўспрымаць гэты прадмет (і ці прадмет гэта?), калі самі яны пісалі: «Насіце чорны квадрат…»? Прынамсі ня менш за 5 разоў на тыдзень бачылі яны, калі не выкарыстоўвалі самі, менавіта прадмет, які ўяўляе сабой «чорны куб на чорным квадратным фоне». Гэта тфілін — рытуальны прадмет, што апранаўся юдэямі пры малітве. Зразумела, што чорны куб на чорным фоне і дасьць нам шуканы «чорны квадрат на чорным фоне».

Той жа аўтар фіксуе факт нашэньня «чорных квадратаў» некаторымі ўдзельнікамі супрэматысцкага руху.

«Квадрат» часамі супрацьпастаўляюць г. зв. «беламу цмоку», чыстаму лісту без малюнка, што меў сымбалічнае значэньне ў даасізме.

«Чорны квадрат» у літаратуры

Віктар Пялевін у сваім рамане «Сьвятая Кніга Пярэваратня» піша ад асобы галоўнай гераіні:

	…Я люта ірванулася да чорнага квадрата волі, у якім ужо гарэлі першыя зоркі. Забягаючы наперад, жадаю сказаць, што менавіта гэты досьвед дапамог мне пасьля зразумець карціну Казімера Малевіча «Чорны Квадрат». Я б толькі дамалявала на ім некалькі маленечкіх сіне-белых кропак. Аднак Малевіч, хоць і зваў сябе супрэматыстам, быў дакладны праўдзе жыцьця — сьвятла ў расейскім небе часьцей за ўсё няма. І душы не застаецца нічога іншага, акрамя як вырабляць нябачныя зоркі зь сябе самой — такі сэнс палатна.

Апошнія экспазыцыі

На знакавай выставе 2004 году ў варшаўскай галерэі «Захента» «Варшава — Масква, 1900—2000», дзе выстаўляліся больш за 300 карцін, скульптур, інсталяцыяў (у прыватнасьці, шмат карцін расейскага авангарду) «Квадрат» з Трацьцякоўскай галерэі быў прадстаўлены ў якасьці цэнтральнага экспаната выставы. Пры гэтым ён быў вывешаны ў «чырвоным куце», як на выставе «0.10».

У 2005 годзе на выставе графікі сучасных мастакоў з краінаў Цэнтральнай Эўропы «Сэнс жыцьця — сэнс мастацтва» (у Расеі была прадстаўленая ў Трацьцякоўскай галерэі з 8 лістапада да 4 сьнежня) экспанаваўся малюнак славенскай арт-групы «IRWIN» — «Тры абразы», дзе чорны квадрат Малевіча вісіць у чырвоным куце. Той жа чорны квадрат зьяўляецца ў малюнках Эрыка Булатава і Леаніда Сокава.

Глядзіце таксама

• Чырвоны квадрат

Літаратура

• Л. Кацис «Черный квадрат» Казимира Малевича и «Сказ про два квадрата» Эль-Лисицкого // Руская эсхаталёгія і руская літаратура = Русская эсхатология и русская литература. — М.: ОГИ, 2000. — С. 132—139.

Вонкавыя спасылкі

• Інфармацыя аб карціне — афіцыйны сайт Дзяржаўнага Эрмітажу, 2003 (рас.)