Цюшця
Цюшця (па-эрзянску: Тюштя, Тюштян), Цюшцень па-макшанску: Тюштень) — цэнтральны герой макшанскай і эрзянскай міталёгіі, легендарны валадар, заснавальнік сьвецкай улады. Быў сынам бога Пургінэпаза і зямной дзяўчыны-эрзянкі Літовы.
| Цюшця | |
| пэрсанаж «эрзянскай і макшанскай міталёгіі» | |
 Цюшця, малюнак маляра Андрэя Алёшкіна | |
| Зьвесткі | |
|---|---|
| Поўнае імя | па-эрзянску: Тюштя, па-макшанску: Тюштень |
Большасьць песьняў і паданьняў пра Цюшцяна запісаныя ў XIX стагодзьдзі ў сувязі з узрослай зацікаўленасьцю да вывучэньня фальклёру і этнаграфіі народаў Расеі. Значная частка паданьняў захавалася ў макшанаў і эрзянаў Заволжа.
У эрзянскай міталёгіі рэдагаваць
Паводле эрзянскай традыцыі, калі бог Нішке стварыў зямлю і народ эрзю, эрзяне шырока распаўсюдзіліся і пачалі спрэчкі за зямлю. Тады зьявіўся Цюшця — аратай-багатыр. Рада сямі эрзянскіх старэйшынаў абрала яго эрзянь-кырдзі («валадаром эрзі»), або інязорам (эрз.: іне — вялікі, азор — гаспадар). Часы кіраваньня Цюшці эрзяне называюць сваім Залатым векам («векам Цюшці»), тады нараджаліся толькі хлопчыкі. Цюшця справядліва падзяліў землі між людзьмі, чым прыпыніў спрэчкі. З дапамогай чараў і багатырскай сілы ён змог адолець ворагаў свайго народу.
Цюшця надзелены волею, сілаю, здольнасьцямі, уласьцівымі багам. Ён можа выклікаць гром і маланку, спыняць цячэньне рэк, ня тоне ў вадзе. Цягам месяцу Цюшця тройчы мяняе свой век: на маладзік ён маладзён, на поўню становіцца дарослым чалавекам, а на ветах ператвараецца ў мудрага старога.
Часы Цюшці прыпадаюць на пэрыяд экспансіі Ўладзімерскага і Маскоўскага княства, калі эрзянам даводзілася адстойваць уласную незалежнасьць.
Мае дзьве генэалягічныя лініі разьвіцьця. Паводле аднае, на старасьць Цюшця падняўся на неба да бацькоў, пакінуўшы эрзянскаму народу тораму — медную трубу, якая мае здольнасьць абвяшчаць ягоную волю і можа дапамагчы людзям у ліхія часіны. Іншая вэрсія сьцьвярджае, што пад ціскам маскалёў Цюшця перавёў частку свайго народу на захад ад Акі.
У макшанскай міталёгіі рэдагаваць
У традыцыйнай рэлігіі макшанаў, макшэнь кой, Цюшцень — вобраз сьвятарнага цара на сусьветнай гары. Ён жыве ў срэбных пакоях на вяршыні гары і носіць залатую вопратку. Яго называюць ацязор (макш.: оцю — вялікі, азор — гаспадар) або каназор (ад цюрскага хан). Цюшцень кіруе зборамі народу, будуе месты.
У мардоўскіх павер’ях Цюшцень або Цюшцян можа наслаць неўраджай і стыхійнае ліха, а калі ён зноўку выступіць супраць сваіх ворагаў, пачнецца апошняя вайна, якая зьнішчыць сьвет.
Ушанаваньне памяці рэдагаваць
У Саранску стаіць драўляны помнік Цюшцяну.
Цюшця — пэрсанаж мардоўскага эпасу Аляксандра Шаронава «Мастарава» (1994) і фантастычнага раману Івана Апраксіна «Падменны князь-2. Пагібель багоў» (2012)[1].
Украінскі гурт «Кому вниз» запісаў песьню «Зварот да Цюшці» (па-эрзянску: Tüštäneń pškadema)[2].
Крыніцы рэдагаваць
- ^ Иван Апраксин. Гибель богов. — Litres, 2017. — 212 с. — ISBN 5457225658
- ^ КОМУ ВНИЗ – Tüštäneń pškadema
Літаратура рэдагаваць
- Бессонов И. А. Мордовский эпос о Тюште и русские и финно-угорские предания о чуди // Традиционная культура, 2016. № 4. С. 54-66.
- Маскаев А. И. Образ Тюштяна в мордовском фольклоре // Ученые записки Мордовского государственного педагогического института. 1957. Вып. 6;
- Мокшин Н. Ф. Религиозные верования мордвы. Саранск, 1968.
Вонкавыя спасылкі рэдагаваць
- Тюштян, Тюштень, Тюштя. Мифологический словарь. Гл. ред. Е. М. Мелетинский. Москва: «Советская энциклопедия», 1990 (рас.)
- Легендарный царь эрзян — Тюштя (рас.) // Uralistica
- Паданьні пра цара Цюшцяна (рас.) // Мардоўскі фальклёр
- Мордовия в IV—IX веках: зарождение мордовской государственности (времена Тюшти)