Палеская літаратура
Пале́ская літарату́ра — галіна ў літаратуры, створаная на палескіх гаворках. У нейкіх выпадках можа зьяўляцца часткай беларускае ці ўкраінскае літаратураў.
Пісьмо
рэдагавацьБуквар
рэдагавацьКаб пачаць фармаваньне палескае адзінае мовы й самасьвядомасьці, пачынаюць выходзіць падручнікі, буквары палескае мовы. Таксама кнігі аб палескіх гаворках, слоўнікі. На той час у асноўным большасьць насельніцтва Палесься называла сябе «тутэйшымі», «палешукамі» альбо «беларусамі» ці «ўкраінцамі». Палескімі лічыліся гаворкі, таму менавіта сваю адзіную мову вырашылі назваць «русінскай», аб гэтым сьведчаць назвы слоўнікаў.
- «Elementarz w nareczu Poleszukow» у Пінску ў 1906 годзе
- «Rusinski lemantar» у Пінску ў 1907 годзе
- «Rusinsky łementar. Русінски лементар. Napysau Staryj Hospodar» у 1907 годзе
Пісьменнасьць
рэдагавацьУ асноўным карысталіся кірыліцай, але лацінскі правапіс ня быў забыты. Таму нейкія выдавецтвы працавалі адразу на абодвух варыянтах пісьменнасьці.
Кірылічны правапіс быў больш падобны да ўкраінскага.
|
Етий лементар писан двоякими знаками, то єст литерами; на етой сторони литери латински, а на тамтой російски. Латинскими литерами пишуть всі народи на світи: французи, англики, поляки, німци, американци і інши — російскими только росіяни, то єсть москалі, і булгари. Хто знає латински литери, тому легче і заграничніоі мови научитиса. Так ви брати Полешуки вибирайте сами яки литери вам ліпш сподобаютса і тими учитесь читати і писати. Помагай Боже![1] | 
|
Гісторыя
рэдагавацьXVI й XVII стагодзьдзі
рэдагавацьПалеская літаратура бярэ свой пачатак зь XVI й XVII стагодзьдзяў. Першымі аўтарамі палескіх твораў зьяўляюцца Франц Савіч і Мікалай Янчук. Абодва пісалі вершы і паэмы. Вядома, што Францам Савічам былі напісаныя такія вершы, як «Памятнік»[2] і «Там блізка Пінска» (які захаваўся)[3]
XVIII — пачатак XX стагодзьдзя
рэдагавацьУ 1866 годзе публікуецца п’еса вядомага беларускага драматурга Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча «Пінская шляхта», якая ўпершыню была напісана на пінчуцкай гаворцы.[4] У 1901 годзе асобныя палескія словы і фразы выкарыстоўвае ў сваім аповедзе «Срэбны воўк» Аляксандар Купрын. У 1906 і 1907 гадах выдаліся першыя слоўнікі, падручнікі.
Другая палова XX стагодзьдзя
рэдагавацьУ ваенны пэрыяд палескія творы афіцыйна не друкуюцца. Але знойдзены вершы звычайнага народа. Напрыклад, былі знойдзены і апублікаваны ў сетку вершы Аляксандры Дзягель «Пахаронка» (1945) і «Разлука» (1951).
Новаяцьвяская літаратура
рэдагавацьУ 1980—1990 гадах пачынаецца рух палескай самасьвядомасьці, ці, інакш кажучы, «Адраджэньне яцьвягаў». Ствараецца заходнепалеская літаратурная мова. На ёй Мікола Шэляговіч са згуртаваньнем «Полісьсе» (Палесьсе), а потым «Етвызь» (Яцьвезь) піша вершы і выдае газэту «Збудінне».
Нашыя часы
рэдагавацьУ 2006 выходзіць слоўнік лабарскае гаворкі — слоўнік старых, амаль не выкарыстаючых палескіх словаў.[5]
У 2021 годзе Аляксей Дзікавіцкі выдае аўтарскі зборнік вершаў і апавядань на пінчуцкай гаворцы палескае мовы "Оньдэ". Кнігу прэзэнтавалі ў Вільні, Польшчы і ва Ўкраіне. Выдадзена каля 500 экзэмпляраў.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Rusinsky łementar = Русінски лементар / Napysau Staryj Hospodar. – Warszawa: Druk. i lit. Jana Cotty, 1907. — 43 с. — Шифр хранения БАН XXV / б 1017
- ^ Pamіаtnik… // Heleniusz E. Wspomnienia lat minionych. — T. 2. — Krakyw, 1876.
- ^ Tam blizko Pinska // Pawіоwicz E. Wspomnienia z nad Wilji i Niemna. — 3 wyd. — Lwyw, 1895.
- ^ "Арыгінал «Пінскай шляхты» на «пінчуцкай гаворцы»
- ^ Дыялектычны слоўнік лабарскай гаворкі