Варайская мова

Варайская мова, таксама вінарайская мова, мова самар-лійтэ, саманазва — Варай-варай — мова, якая выкарыстоўваецца ў філіпінскіх правінцыях Самар, Паўночны Самар, Усходні Самар, Лейтэ (усход) і Біліран.

Варайская
Варай-варай, Лінэйтэ-самарнон
Ужываецца ў	Філіпіны
Рэгіён	Усходнія Вісаі
Колькасьць карыстальнікаў	3,4 млн
Клясыфікацыя	Аўстранэзійская Малайска-палінэзійская Філіпінская Цэнтральна-філіпінская Вісайская Цэнтральна-вісайская Варайская
Афіцыйны статус
Дапаможная мова ў	Філіпіны
Рэгулюецца	Камісія філіпінскіх моваў
Статус:	3 шырэйшая камунікацыя[d]
Пісьмо	лацінскае пісьмо і Baybayin[d]
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	war
ISO 639-2(Т)	war
ISO 639-3	war

Група варайскіх моваў складаецца з варайскай, варай сарсагон і масбатэ сарсагон. Варай сарсагон і масбатэ сарсагон называюць моваю бісакол, паколькі яны знаходзяцца паміж мовамі вісаян ды бікаляна. Усе варайскія мовы належаць да бісайскіх моваў, блізкія да сэбуанскае мовы і яшчэ больш да хілігайнонскай ды мовы масбатэньё.

Граматыка

Займеньнікі

	Абсалют	Эргатыў	Ускосны
Адз. лік 1 асобы	ako, ak	nakon, nak, ko	akon, ak
Адз. лік 2 асобы	ikaw, ka	nimo, nim, mo	imo, im
Адз. лік 3 асобы	hiya, siya	niya	iya
'Інклюзіў мн. ліку 1 асобы	kita, kit	naton	aton
Эксклюзіў мн. ліку 1 асобы	kami, kam	namon	amon
Мн. лік 2 асобы	kamo	niyo	iyo
Мн. лік 3 асобы	hira, sira	nira	ira

Сынтаксычная зьвязка

У варайскай мове, як і ў іншых філіпінскіх, няма аналягу сынтаксычнае зьвязкі, падобнай да дзеяслова «быць» у большасьці індаэўрапейскіх моваў. У тагальскай мове, напрыклад, фраза «Siya ay maganda» (яна прыгожая) утрымлівае слова ay, якое ня ёсьць зьвязкаю ў вышэйзгаданым сэнсе між прэдыкатам maganda (прыгожы) і суб’ектам Siya (ён або яна), а хутчэй як маркер інвэрсыі прапазыцыі.

У варайскай мове выраз «Яна прыгожая» перадаецца як «Mahusay hiya» або часам як «Mahusay iton hiya» (iton — пэўны артыкль для hiya, «яна»), паколькі ў варайскай адсутныя як зьвязка цяперашняга часу, так і маркер інвэрсыі.

Дзеяслоў «быць» выкарыстоўваецца ў шэрагу выпадкаў, але значна радзей, чым у індаэўрапейскіх мовах:

Makuri maging estudyante. (Цяжка быць студэнтам)

Ako it magiging presidente! (Я буду прэзыдэнтам!)

Ako an naging presidente. (Я стаў прэзыдэнтам)

Пытальныя словы

Дыялект лейтэ

варайская	тагальская	беларуская
hin-o	sino	хто
kay-ano	bakit	чаму
diin	saan	дзе
kanay	kanino	чый
pa-o-nanho	paano	як
san-o	kailan	калі
nano	ano	што

Дыялект самар

варайская	тагальская	беларуская
sino/hin-o	sino	хто
kay-ano	bakit	чаму
diin	saan	дзе
kankanay	kanino	чый
guin-aano	paano	як
san-o	kailan	калі
nano/ano	ano	што

Асаблівасьці артаграфіі

Хоць Акадэмія мовы Вісаян Самар і Лейтэ (якая ўжо спыніла існаваньне) распрацавала і рэкамэндавала стандартную артаграфію, яна не атрымала шырокага распаўсюду, і дагэтуль афіцыйнага агульнапрынятага правапісу варайскае мовы не існуе. Па сутнасьці, могуць існаваць два напісаньні аднаго й таго ж слова (яны зазвычай абмяжоўваюцца толькі адрозьненьнямі ў галосных), такіх, як

• diri ці dire («не»)
• hira ці hera («ім»)
• maopay ці maupay («добра»)
• guinhatag ці ginhatag («даў»)
• direcho ці diritso («проста наперад»)
• ciudad ці syudad («места»)
• espejo ці espeho («люстэрка»)

Выкарыстаньне

Варай-варай — адна з 10 афіцыйна прызнаных рэгіянальных моваў на Філіпінах і выкарыстоўваецца ў мясцовых органах улады. На ёй размаўляюць на ўсіх астравох, асабліва ў рэгіёне ўсходніх Вісайскіх астравоў. Таксама мова ўжываецца ў асобных частках вострава Мінданао, Масбатэ, Сарсагон і Манілі, куды варайцы мігравалі. Існуе таксама вельмі нязначная колькасьць філіпінцаў за мяжой, асабліва ў Злучаных Штатах, якія карыстаюцца гэтай мовай. Варайская мова шырока ўжываецца ў СМІ, асабліва на радыё і тэлебачаньні. Аднак для друку гэтую мову выкарыстоўваюць даволі рэдка, таму што большасьць рэгіянальных газэтаў выходзіць ангельскаю моваю. Мова таксама выкарыстоўваецца ў эўхарыстыйнай урачыстасьці або сьвятых месах у Рымска-каталіцкай царкве ў рэгіёне. Таксама даступныя Бібліі, апублікаваныя варайскаю моваю.

Гукі

Варайская мова мае 16 зычных: /p, t, k, b, d, ɡ, m, n, ŋ, s, h, w, l, ɾ, j/. Тры асноўныя галосныя :a [a], i [ɛ ~ i] ды u [o ~ ʊ].

Лікі

Для лічбаў ад 1 да 10 выкарыстоўваюцца ўласныя назвы. З 11 пачынаецца выкарыстаньне гішпанскіх назоваў, а ўласнаварайскія цяпер практычна не выкарыстоўваюцца большасьцю носьбітаў (за выняткам кшталту gatus для 100 і yukot для 1000).

Беларуская	Варай-варай	Гішпанская
Адзін	Usá	Uno
Два	Duhá	Dos
Тры	Tuló	Tres
Чатыры	Upat	Kuwatro
Пяць	Limá	Singko
Шэсьць	Unom	Siez/says
Сем	Pitó	Siete/syete
Восем	Waló	Ocho/otso
Девяць	Siyám	Nuebe/nueve
Дзесяць	Napúlô	Diez
Адзінаццаць	(Napúlô kag usá)/Onse	Onse
Дваццаць	(Karuhaan)/Baynte	Baynte
Трыццаць	(Katloan)/Trenta	Trenta
Сорак	(Kap-atan)/Kwarenta	Kwuarenta
Пяцьдзясят	(Kalim-an)/Sinkuenta	Singkwenta
Шэсьцьдзясят	(Kaunman)/Sesenta	Siesenta
Семдзясят	(Kapitoan)/Setenta	Setenta
Восемдзясят	(Kawaloan)/Ochenta	Ochienta
Дзевяноста	(Kasiaman)/Noventa	Nobenta
Сто	Usa ka Gatus	Cien
Тысяча	Usa ka Yukut	Mil
Мільён	Usa ka Ribo	Milyon

Некаторыя словы і фразы

• Добрай раніцы (дню/поўдню/вечару): Maupay nga aga (udto/kulop/gab-i)
• Вы разумееце варайскую мову?: Nakakaintindi/Nasabut ka hin Winaray? (hin ці hiton)
• Дзякую: Salamat
• Я цябе кахаю: Hinihigugma ko ikaw ці Ginhihigugma ko ikaw ці Pina-ura ta ikaw
• Мне ўсё адно: «Baga saho» ці «Waray ko labot» ці baga labot ko
• Адкуль вы? : Taga diin ka? ці Taga nga-in ka? ці Taga ha-in ka?
• Колькі гэта каштуе? : Tag pira ini?
• Я не разумею: Diri ako nakakaintindi
• Я ня ведаю: Diri ako maaram ці Ambot
• Што: Ano
• Хто: Hin-o
• Дзе: Hain
• Калі (будучыня): San-o
• Калі (мінулае): Kakan-o
• Чаму: Kay-ano
• Як: Gin-aano?
• Так: Oo
• Не: Dire ці Diri
• Там: Adto ці Didto ці Ngad-to
• Тут: Didi ці Nganhi
• Перад або сьпераду: Atubang ці Atubanganor «Atbang»
• Ноч: Gab-i
• Дзень: Adlaw
• Нічога: Waray
• Добра: Maupay
• Хлопец: Lalaki
• Дзяўчына: Babayi
• Хто вы такі?: Hin-o ka?
• Я сябар: Sangkay ak.
• Я тут заблукаў: Nawawara ak didi.
• Мажліва: Kunta ці Bangin

Іншыя тыповыя словы

• Прыгожы — mahusay
• Брыдкі — Mapurot/maraksot
• Стол — Lamesa
• Лыжка — kutsara
• Відэлец — tinidor
• Адчынена — abrihi/abrido
• Адкрывачка слоікаў — abridor

Тэхнічныя тэрміны

• Сталь — puthaw
• Машына — awto / sarakyan
• Лятак — edro / eroplano
• Аэрапорт — lupadan

Астранамічныя тэрміны

• Зямля — kalibutan
• Месяц — bulan
• Сонца — adlaw
• Зорка — bituon

Прыродныя тэрміны

• Вецер — hangin
• Агонь — kalayo
• Зямля — tuna
• Вада — lawod/tubig
• Прырода — libong
• Гара — bukid
• Мора — dagat
• Акіян — kalawdan
• Востраў — puro/isla
• Архіпэляг — kapuruan
• Рака — salug
• Возера — danaw

Часткі дому

• Дом — balay
• Пакой — kwarto/sulod
• Ложак — sulod-katurugan
• Кухня — kusina
• Летняя кухня — abuhan
• Сталоўка — kaunan
• Ванна — kubeta/kasilyas/karigu-an

Сям’я

• Бацькі (адз. лік) — tigurang/kag-anak
• Бацька — amay/tatay/papa
• Маці — iroy/nanay/mama
• Сын / дачка — anak
• Брат — bugto nga lalaki
• Сястра — bugto nga babayi
• Бабуля — lola
• Дзядуля — apoy/lolo
• Стрыечны брат — patod
• Пляменьнік / пляменьніца — umangkon
• Усыноўлены — umagad
• Зводны брат — bayaw
• Зводная сястра — hipag (female)
• Айчым/мачыха — ugangan
• Найстарэйшае дзіцё — suhag
• Наймалодшае дзіцё — puto

Мода

• Джынсы — saruwal
• Вопратка — bado / duros
• Пас — paha

Ежа

• Хлеб — tinapay
• Рыс — kan-on
• Стравы — sura
• Кава — kape
• Воцат — suoy

Жывёлы

• Сабака — ayam/ido
• Кот — uding'/misay
• Пацук — yatut
• Кракадзіл — buaya
• Птушка — tamsi
• Зьмяя — halas
• Водны буйвал — karabaw
• Краб — masag
• Амар — tapusok

Літаратура

• Dictionary English Waray-Waray/Tagalog (2005) by Tomas A. Abuyen, National Book Store, 494 pp., ISBN 971-08-6529-3.

Вонкавыя спасылкі

Варайская мова — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• Ethnologue
• Музэй варайскае мовы