Старагрузінская мова
Старагрузі́нская мо́ва (ႤႬႠჂ ႵႠႰႧႭჃႪႨ[2], энай картулі) — літаратурная мова сярэднявечнае Грузіі, што зьявілася ў V стагодзьдзі. Цяпер ужываецца як мова набажэнства Грузінскае праваслаўнае царквы і ё ўзаемаразумелаю для носьбітаў грузінскае мовы. Старагрузінская мова пазьней разьвілася ў сярэднявечную грузінскую мову ў XI стагодзьдзі, якая, у сваю чарку, у XVIII стагодзьдзі разьвілася ў сучасную грузінскую мову.
| Старагрузінская мова | |
| ႤႬႠჂ ႵႠႰႧႭჃႪႨ энай картулі | |
 | |
| Ужываецца ў | Калхіда, Царства Ібэрыя, Сасанідзкая Ібэрыя, Княства Ібэрыя, Тао-Кларджэці, Фэма Ібэрыя, Грузінскае царства |
|---|---|
| Рэгіён | Каўказ |
| Клясыфікацыя | Картвэльскія мовы |
| Афіцыйны статус | |
| Пісьмо | Хуцуры[d][1] і грузінскі альфабэт[d] |
| Коды мовы | |
| ISO 639-2(Т) | oge |
| ISO 639-3 | oge |
Пэрыядызацыя
рэдагавацьВылучаюцца два пэрыяды: раньні старагрузінскі (V — VIII стагодзьдзі) ды клясычны старагрузінскі (IX — XI стагодзьдзі). У раньняй старагрузінскай прадстаўленыя два дыялекты: Ханмэці (ხანმეტი, V — VII стагодзьдзі) ды Хаэмэці (ჱაემეტი, VII — VIII стагодзьдзі), назвы якіх дадзеныя па існуючых прэфіксах 2-е асобы для дзейнікаў і 3-е асобы для прамых дадаткаў (кх- або х-) — у клясычнай старагрузінскай ім адпавядаюць прэфіксы х- і с- або ж адсутнічаюць агулам[3].
Тэксты
рэдагавацьКорпус тэкстаў на раньняй старагрузінскай абмежаваны і складаецца з 12 надпісаў і 8 рукапісаў з рэліґійнымі тэкстамі. Літаратура клясычнаю старагрузінскаю ўлучае ў сябе філязофскія і гісторыяґрафічныя труды.
Фанэтыка
рэдагаваць
У старагрузінскай мове ё 29 зычных ды 5 галосных. Таксама вылучаецца паўгалосная й — алафон галоснае і ў поствакальнай пазыцыі.
| Губныя | Зубныя/ Альвэалярныя |
Альвэа- палятальныя |
Вэлярныя | Увулярныя | Ґлатальныя | |
| Глухі прыдыхальны змычны | p [pʰ] | t [tʰ] | k [kʰ] | q [qʰ] | ||
| Глухі ґляталізаваны змычны | p’ [pˀ] | t’ [tˀ] | k’ [kˀ] | q’ [qˀ] | ||
| Звонкі змычны | b | d | g | [5] | ||
| Глухая прыдыхальная афрыката | ts [tsʰ] | ch [tʃʰ] | ||||
| Глухая ґляталізаваная афрыката | ts’ [tsˀ] | ch’ [tʃˀ] | ||||
| Звонкая афрыката | dz | j [dʒ] | ||||
| Глухі фрыкатыўны | s | sh [ʃ] | kh [χ] | h | ||
| Звонкі фрыкатыўны | z | zh [ʒ] | gh [ʁ] | |||
| Насавы | m | n | ||||
| Дрыгатлівы | r | |||||
| Лятэральны | l | |||||
| Напаўгалосны | w | y [j] |
| Пярэднія | Сярэднія | Заднія | |
| Высокі | i | u | |
| Сярэдні | e | o | |
| Нізкі | a |
Пісьменства
рэдагавацьГрузінскі альфабэт, што ўжываўся ў старагрузінскай — «асамтаўрулі» (загалоўныя літары) або «мрґлавані» (выкругленыя). Альфабэт — амаль што ідэальны фанэтычны, што паказвае амаль што заўсёды адназначную адпаведнасьць між фанэмамі й ґрафэмамі. Створаны на ґрунце грэцкага альфабэту з тою жа альфабэтнаю чаргою літараў — літары, што прадстаўляюць фанэмы нягрэцкага паходжаньня, знаходзяцца ў самым канцы; таксама ў складзе альфабэту ё тры літары, якім адпавядаюць тры грэцкія фанэмы, не прадстаўленыя ў грузінскай мове (ē, ü ды ō). Нарыс літараў у большасьці выпадкаў значна адрозьніваецца ад грэцкага (глядзіце грэцкія Φ Θ Χ [pʰ tʰ kʰ] ды асамтаўрулі Ⴔ Ⴇ Ⴕ).
| Грэцкі | Α | Β | Γ | Δ | Ε | Ϝ | Ζ | Η | Θ | Ι | Κ | Λ | Μ | Ν | (Ξ) | Ο | Π | (Ϙ) | Ρ |
| Асамтаўрулі | Ⴀ | Ⴁ | Ⴂ | Ⴃ | Ⴄ | Ⴅ | Ⴆ | Ⴡ | Ⴇ | Ⴈ | Ⴉ | Ⴊ | Ⴋ | Ⴌ | Ⴢ | Ⴍ | Ⴎ | Ⴏ | Ⴐ |
| Трансьлітарацыя | а | б | ґ | д | э | в | з | ē | т | і | к’ | л | м | н | й | о | п | ж | р |
| Грэцкі | Σ | Τ | Υ | Φ | Χ | (Ψ) | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | Ω | |
| Асамтаўрулі | Ⴑ | Ⴒ | Ⴣ | Ⴔ | Ⴕ | Ⴖ | Ⴗ | Ⴘ | Ⴙ | Ⴚ | Ⴛ | Ⴜ | Ⴝ | Ⴞ | Ⴤ | Ⴟ | Ⴠ | Ⴥ | |
| Трансьлітарацыя | с | т’ | ю | п | к | ґх | к’ | ш | ч | ц | дз | ц’ | ч’ | х | кв | ж | х | ō |
Артаґрафія
рэдагавацьАртаґрафія ўстойлівая й пасьлядоўная — адно і тое ж слова аднолькава пішацца ва ўсіх выпадках. Ужываецца прынцып «як чуецца, так і пішацца» дзякуючы таму, што амаль што заўсёды адной фанэме адпавядае адна літара. Вылучэньні прадстаўленыя ніжэй[6].
- Галосная u (у)
Галоўнае вылучэньне з правіла «як чуецца, так і пішацца» — фанэма u, якой адпавядае дыґраф ႭჃ 〈oü〉. Прыклад: ႮႭჃႰႨ 〈p’oüri〉 (п’уры — «хлеб»). Запазычанае з грэцкае, дзе u перадаецца літараспалучэньнем ου. У пісьме тыпу «нусхуры» дыґраф ⴍⴣ 〈oü〉стаў літараю ⴓ u〉(у сучаснай грузінскай — უ). Пазьней была ўведзеная падобная літара Ⴓ, якое ў раньнім старагрузінскім альфабэце не было.
- Напаўгалосная w (ў)
Пішацца дзьвюмя спосабамі ў залежнасьці ад пазыцыі ў слове. Пасьля зычнае — дыґраф ႭჃ 〈oü〉, напрыклад: ႹႭჃႤႬ 〈choüen〉(чуэн — «мы»), ႢႭჃႰႨႲႨ 〈goürit’i〉(гурыт’і — «горліца»). Дыґраф ႭჃ 〈oü〉 прадстаўляе гукі w ды u без адрозьненьняў у напісаньні. Напрыклад: ႵႭჃႧႨ 〈khoüti〉(хуці — «пяць») і ႤႵႭჃႱႨ 〈ekoüsi〉(экусі — «шэсьць»). У іншых пазыцыях пазначаецца літараю Ⴅ 〈v〉, напрыклад: ႧႭႥႪႨ 〈tovli〉(тоўлі — «сьнег»), ႥႤႪႨ 〈veli〉(ўэлі — «поле»), ႩႠႰႠႥႨ 〈k’aravi〉(к’араві — «шацёр»).
Два напісаньні ё алафанічнаю варыяцыяю, як у сучаснай грузінскай[7], між [w] у посткансанантнай пазыцыі і [ʋ] або [β] у іншых пазыцыях. У сучаснай грузінскай (з 1879 року) гукі [w] ды [ʋ/β] адпавядаюць літары ვ 〈v〉, напісаньне з Ⴅ 〈v〉 замест ჃႭ 〈oü〉 таксама сустракаецца ў старагрузінскай — ႠႣႥႨႪႨ 〈advili〉(адвілі — «лёгка»), ႷႥႤႪႨ 〈q’veli〉 (кўэлі — «сыр»). Вылучэньне — ႰႥႠ 〈rva〉(руа — «восем»)[8].
- Напаўгалосная y (й)
Пачатковая галосная i- склонавага суфікса, што йдзе звычайна пасьля галоснае, перадаецца як y- пасьля зычнае. У альфабэце гэта таксама адлюстоўваецца — ႣႤႣႠჂ ႨႤႱႭჃჂႱႠ 〈deday iesoüysa〉 (дэда-й іесу-іса, «Маці Божая»).
- «Грэцкія» літары
У альфабэце асамтаўрулі ё тры літары, якімі пазначаюцца толькі запазычаныя словы: Ⴡ 〈ē〉, Ⴣ 〈ü〉 ды Ⴥ 〈ō〉. Яны ўжываюцца для палітарнай трансьлітэрацыі грэцкім імёнаў і запазычаньняў як аналяґі галосных літараў ē (эта), ü (іпсілон) ды ō (омэґа). Пазтней іх замянілі дыфтонґамі эй, уі ды оу адпаведна. Грэцкая назва Эґіпту Αἴγυπτος (Эйґіптос) перадаецца як ႤႢჃႮႲႤ 〈egüp’t’e〉 (эґуіп’т’э) у старагрузінскай і як ეგვიპტე (эґвіп’т’е) у сучаснай грузінскай. У грузінскіх словах літара Ⴥ 〈ō〉 ужывалася для пазначэньня клічнае часьціцы: Ⴥ ႣႤႣႨႩႠႺႭ 〈ō dedik’atso〉 (о дэдік’ацо — «жанчына!»)
Літары Ⴡ 〈ē〉 ды Ⴣ 〈ü〉, зь іншага боку, часта ўжываліся для напісаньня словаў грузінскага паходжаньня, каб прасьцей прадставіць дыфтонґі эй ды уі. Напрыклад: ႫႤႴჁ 〈mepē〉 (мэпэй — «цар»), ႶჃႬႭჂ 〈ghünoy〉(ґхуіной — «віно»). У залежнасьці ад парадыґмы зьмяняецца й напісаньне: ႱႨႲႷႭჃႠჂ 〈sit’q’oüay〉 (сіт’к’уа-й — «слова», назоўны склон) або ႱႨႲႷჃႱႠ 〈sit’q’üsa〉 (сіт’к’у-іса — «слова», родны склон)[9]. Дыфтонґі на пісьме можна пазначаць і цалкам: ႫႤႴႤჂ 〈mepey〉 (мэпэй), ႶႭჃႨႬႭჂ 〈ghoüinoy〉 (ґхуіной) або ႶჃႨႬႭჂ 〈ghüinoy〉 (ґхюіной, зьмяшаны варыянт).
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language — Выдавецтва Кембрыдзкага ўнівэрсытэту, 1987. — С. 305. — ISBN 978-0-521-42443-1
- ^ Пазьней — ႤႬႠჂ ႵႠႰႧႳႪႨ, пасьля таго, як у альфабэт асамтаўрулі ўлучылі літару Ⴓ (у)
- ^ Tuite (2008:146).
- ^ Трансьлітэрацыя зробленая па Нацыянальнай сыстэма трансьлітэрацыі Шукіі Апрыданідзэ й Лявана Чхаідзэ (Грузінская акадэмія навук, 2002). Прыдыханьне не адзначаецца, ґляталізацыя адзначаецца апострафам. У квадратных дужках паказаныя эквіваленты IPA, калі ё адрозьненьні
- ^ A voiced uvular stop *ɢ can be reconstructed for Proto-Kartvelian (Fähnrich 2007:15). In Georgian this consonant merged with gh in prehistoric times.
- ^ Schanidse (1982:18-33)
- ^ Aronson (1997:930).
- ^ Schanidse (1982:26)
- ^ Schanidse (1982:41).
Літаратура
рэдагаваць- Aronson, Howard J. Georgian phonology // Phonologies of Asia and Africa (нев.) / Alan S. Kaye. — Vol. 2, Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns, 1997. — ISBN 1-57506-018-3
- Fähnrich, Heinz Kartwelisches etymologisches Wörterbuch (нев.). — Leiden: Brill, 2007. — ISBN 978-9004161092
- Fähnrich, Heinz Die georgische Sprache (нев.). — Leiden: Brill, 2012. — ISBN 978-9004219069
- Schanidse, Akaki Grammatik der algeorgischen Sprache (нев.). — Transl. Heinz Fähnrich. Tbilissi: Staatsuniversität, 1982. — (Schriften des Lehrstuhls für altgeorgische Sprache, vol. 24).
- Tuite, Kevin Early Georgian // Ancient Languages of Asia Minor (нев.) / Roger D. Wood. — Cambridge: CUP (pp. 145–165), 2008. — ISBN 978-0521684965