Зарыян Даленга-Хадакоўскі: розьніца паміж вэрсіямі

'''ЗарыянЗарыя́н ДаленгаДале́нга-ХадакоўскіХадако́ўскі''' (сапраўднае імя  — '''АдамАда́м ЧарноцкіЧарно́цкі'''; 24 сьнежня, паводле іншых крыніцаў 7 (15) красавіка 1784<ref>[http://www.marakou.by/by/davedniki/represavanyya-litaratary/tom-i/index_19407.html ДАЛЕНГА-ХАДАКОЎСКІ Зарыян Якаўлевіч] // Маракоў Л. У.  Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 1.  — Мн:, 2003. {{ISBN|985-6374-04-9}}</ref>, маёнтак каля вёскі [[Гайна]] [[Менскі павет|Менскага павету]] [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]], цяпер [[Лагойскі раён]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]  — 17 (29) лістапада 1825, сяло [[Пятроўскае (Калінінскі раён)|Пятроўскае]] [[Цьвярская губэрня|Цьвярской губэрні]], цяпер [[Цьвярская вобласьць|Цьвярской вобласьці]])  — беларускі археоляг, фальклярыст, этнограф, дыялектоляг.

Адам Чарноцкі паходзіў са шляхецкай сям'ісям’і. У 1801 годзе скончыў [[Слуцкая павятовая вучэльня|Слуцкую павятовую вучэльню]]. У 1801—1804 гадах праходзіў юрыдычную практыку ў [[Наваградак|Наваградку]]. У 1805 годзе здаў экзамэны па юрыспрудэнцыі і атрымаў патэнт на права кіраваньня маёмасьцю. Працаваў аканомам у маёнтку графа [[Юзэф Несялоўскі|Юзэфа Несялоўскага]], прыватным адвакатам у [[Менск]]у. Арыштаваны царскімі ўладамі 24 сакавіка 1809 году за выказаную ў прыватным лісьце прыхільнасьць да антыпрыгоньніцкіх ідэяў [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]]. Пасьля 7 месяцаў зьняволеньня ў [[Петрапаўлаўская крэпасьць|Петрапаўлаўскай крэпасьці]] быў пазбаўлены шляхецтва і накіраваны жаўнерам у [[Омск]]. У 1811 годзе ў [[Бабруйск]]у імітаваў утапленьне; уцёк у [[Варшава|Варшаву]], уступіў у францускую армію. Менавіта пасьля паразы Напалеона мусіў хавацца і ўзяў псэўданім «Даленга-Хадакоўскі».

У 1813—1818 гадах падарожнічаў па [[Беларусь|Беларусі]], [[Польшча|Польшчы]], [[Украіна|Украіне]]; працаваў у архівах і бібліятэках; дасьледаваў гарадзішчы ў [[Полацак|Полацку]], [[Віцебск]]у, [[Тураў|Тураве]], [[Бабруйскі павет|Бабруйскім павеце]], каля [[Бярэсьце|Бярэсьця]], [[Гомель|Гомелю]], [[Магілёў|Магілёва]], рабіў запісы фальклёру, абрадаў, мясцовых дыялектаў. 14 сьнежня 1818 году ўпершыню ў Беларусі атрымаў ад [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адкрыты ліст (дазвол) на права раскопак. У 1818 годзе выдаў сваю галоўную працу «Пра славяншчыну да хрысьціянства», якая прынесла яму шырокую вядомасьць. У 1819 годзе стаў чальцом-карэспандэнтам Варшаўскага Таварыства сяброў навук, сябрам Пецярбургскага Вольнага таварыства аматараў расейскай славеснасьці; у 1820 годзе  — Маскоўскага Таварыства гісторыі і старажытнасьцяў расейскіх. Адным зь першых абгрунтаваў ідэю славянскай агульнасьці ў дагістарычны час. У 1820—1821 гадах, атрымаўшы дапамогу Міністэрства народнай асьветы [[Расея|Расеі]], арганізаваў дасьледныя паездкі па Поўначы Расеі. Апошнія рокі жыцьця правёў у Цьвярской губэрніі, дзе ўладкаваўся аканомам маёнтку. Большасьць ягоных працаў засталіся неапублікаванымі, частка загінула. Запісы беларускага фальклёру (да 500 песень) знаходзяцца ў архіве, у тым ліку ў [[Санкт-Пецярбург|Санкт-Пецярбургу]]у.

* ''«Пра славяншчыну да хрысьціянства»'' (1818).

У працы ўпершыню паказаныя старажытнаславянскі побыт, культуру й народную творчасьць у [[Хрысьціянства|дахрысьціянскі]] пэрыяд.

* ''«Дасьледаваньні адносна расейскай гісторыі»'' (1819).

Крытыка некаторых тэзаў [[Мікалай Карамзін|Карамзін]]а і ўдакладненьне фактаў з гісторыі [[Беларусь|Беларусі]].

* ''Чатырохтомнік «Слоўнік назваў гарадзішчаў і ўрочышчаў»'' (1844).

Паводле Г. А. Каханоўскага, у ім налічваецца каля 200 пунктаў на тэрыторыі Беларусі.

* ''«Праект навуковага падарожжа па Расеі для вытлумачэньня старажытнай славянскай гісторыі»'' (1820) і ''«Гістарычная сыстэма Хадакоўскага»'' (1838).

У працы прыведзена абрунтаваньне археалягічнай тэорыі гарадзішчаў, вызначаныя прынцыпы збору фальклёру і дыялектнай лексікі. Таксама ў ёй была паказаная тэрыторыю пашырэньня беларускай мовы і ўпершыню ў славістыцы прадэманстраваная роля тапанімікі ў гістарычных дасьледаваньнях.<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 489</ref> Л. А. Малаш-Аксамітава назвала дасьледніка «першым беларускім мовазнаўцам, фальклярыстам, археолягам і этнографам».

Фальклёрны архіў З. Даленгі-Хадакоўскага паралельна са зборам сэрба [[Вука Караджыч]]а  — першы і найбагацейшы збор фальклёру славянскіх народаў паводле колькасьці запісаў і паводле велічыні ахопленай тэрыторыі.

* Аксамітаў А. С., Малаш Л. А. З душой славяніна: Жыццё і дзейнасць З. Я.  Даленгі-Хадакоўскага. Мн., 1991.

* Малаш, Леаніла. Піянер славяназнаўства // Далэнга-Хадакоўскі, Зарыян. Выбранае. Мн., 2007. С. 5–365—36.