Назоўнік: розьніца паміж вэрсіямі

* '''Аляксандар Лукашэнка''' зьяўляеццазьяўляўся першым '''прэзыдэнтам''' '''Рэспублікі Беларусь'''.<!-- for lulz :) like G. Washington in enwiki -->

'''Назо́ўнік'''  — [[часьціна мовы|часьціна]] [[Мова|мовы]], якая абазначае прадмет і адказвае на пытаньні «''хто?''», «''што?''». У сказах могуць зьяўляцца дзейнікам, дапаўненьнем, радзей  — выказьнікам, акалічнасьцю ды азначэньнем. Назоўнікі падзяляюцца на агульныя і ўласныя, адушаўлёныя і неадушаўлёныя, асабовыя і неасабовыя, канкрэтныя і абстрактныя, зборныя, рэчыўныя.

Назоўнік у беларускай мове адрозьніваецца паводле роду (мужчынскі, жаночы, ніякі), ліку (адзіночны, множны) ды склону (назоўны, родны, давальны, вінавальны, творны, месны, дадаткова  — клічны). Дадаткова маюць тры скланеньні: першае, другое, трэцяе.

Могуць уступаць у сэнсава-сынтаксічныя сувязі зь іншымі словамі ў сказе і ўтвараць адпаведныя тыпы [[Словазлучэньне|словазлучэньняў]]<ref>А.  І.  Наркевіч Назоўнік // {{Літаратура/БелЭн|11к}} С. 128</ref>.

Назоўнік &mdash; — часьціна мовы. Да гэтай часьціны адносяцца назвы:<br />

Усе гэтыя словы маюць якасьць агульным для іх значэньня &mdash; — прадметнасьць{{Заўвага|Граматычнае значэньне прадметнасьці, якое ўласьціва ўсім назоўнікам, уключае ў сабе ня толькі назвы сапраўдных прадметаў ([[стол]], [[конь]]), але й назвы неіснуючых у жыцьці зьяваў (справядлівасьць, воля)}}.

У сказе назоўнік часьцей бывае дзейнікам, або дапаўненьнем. Прыклад:

І ўсё ж такі акіян &mdash; — гэта шчодрасьць бяз краю. ([[Максім Танк|М. Танк]])<br />

Агульныя назоўнікі &mdash; — гэта назвы цэлых злукаў (сукупнасьцяў) аднародных прадметаў, зьяў, паняцьцяў:<br />

Адушаўлёныя назоўнікі абазначаюць назвы жывых істот &mdash; — людзей, зьвяроў, птушак, рыб, насякомых:<br />

Неадушаўлёныя назоўнікі &mdash; — назвы прадметаў, якія не адносяцца да жывых істот:<br />

Большасьць назоўнікаў маюць два лікі &mdash; — адзіночны (горад, вуліца, акно) й множны (гарады, вуліцы, вокны). Адзіночны й множны лік маюць канкрэтныя назоўнікі. Яны зьмяняюцца па ліках.

* уласныя: ([[Горадня]], [[Нёман]], [[Віцебшчына]], [[Полымя (часопіс)|"«Полымя"» (часопіс)]])

* без канчатку{{Заўвага|Або па іншаму з нулявым канчаткам}}: стог, пчаляр, [[дзень]], [[ураджай]], перапалох

* без канчатку{{Заўвага|Або па іншаму з нулявым канчаткам}}, якія ў родным склоне маюць канчатак (-і) або (-ы): [[Вытворчы каапэратыў|арцель]], сувязь, далеч, [[кроў]].

=== Роды нескланяльных назоўнікаў ===

* жаночы род: [[Місісіпі]] (рака), Кіліманджара (гара), "«Юманітэ"» (газэта)

* ''''-е'''' пішацца ў словах, якія ў пачатковым выглядзе маюць цьвердую аснову; цьверды зычны пры гэтым чаргуецца зь мяккім, '''г''', '''х''' пераходзяць адпаведан ў '''з''', '''с''': брыгада &mdash; — брыгадз-е, у брыгадз-е, радзіма &mdash; — радзім-е, на радзім-е, дарога &mdash; — дароз-е, на дароз-е, страха &mdash; — страс-е, на страс-е,

* ''''-ы'''' пішацца пасьля зацьвярдзелых зычных і '''к''', якое пераходзіць у '''ц''': сястра &mdash; — сястр-ы, аб сястр-ы, задача &mdash; — задач-ы, у задач-ы, траўка &mdash; — траўц-ы, на траўц-ы

* ''''-і'''' пішацца пасьля мяккіх зычных: майстэрн-я &mdash; — майстэрн-і, у майстэрн-і, парты-і [партый-і], армі-і [армій-і]

* ''''-э'''' пішацца пад націскам пасьля '''ц''': рака &mdash; — рац-э{{Націск}}, на рац-э{{Націск}}, шчака &mdash; — шчац-э{{Націск}}, на шчац-э{{Націск}}.

* У творным склоне назоўнікі Першага скланеньня маюць пад націскам канчаткі ''''-ой'''', ''''-ою'''', ''''-ёй'''', ''''-ёю'''': вад-о{{Націск}}й, вад-о{{Націск}}ю, сястр-о{{Націск}}й, сястр-о{{Націск}}ю, сямь-ё{{Націск}}й, сямь-ё{{Націск}}ю; не пад націскам &mdash; — ''''-ай'''', ''''-аю'''', ''''-яй'''', ''''-яю'''': брыгад-ай, брыгад-аю, дарог-ай, дарог-аю, майцстэрн-яй, майстэрн-яю.

=== Назоўнікі Другога скланеньня. Правапіс іх склонавых канчаткаў ===

Назоўнікі Другога скланеньня залежыць ад асновы, націску, адушаўлёнасьці &mdash; — неадушаўлёнасьці (В. скл.), значэньня слова (Р. скл.).<br />

* неіснуючыя прадметы: розум-у, подзьвіг-у, настро-ю, капіталізм-у.

* не пад націскам пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных &mdash; — ''''-ам'''': сусе{{Націск}}д-ам, ле{{Націск}}с-ам, со{{Націск}}нц-ам, пасьля мяккіх &mdash; — -ем: ву{{Націск}}чн-ем, геро{{Націск}}-ем, зада{{Націск}}ньн-ем<br />

* ''''-е'''' маюць прадметы неадушаўлёныя зь цьвердаю асноваю і на '''г''', '''х''' (пры тым цьверды зычны пераходзіць у мяккі, а '''г''', '''х''' &mdash; — у '''з''', '''с'''): лес-у &mdash; — у лес-е, агарод-у &mdash; — на агародз-е, жыта &mdash; — у жыц-е, бераг &mdash; — на бераз-е, кажух &mdash; — у кажусе

* ''''-у'''', ''''-ю'''' маюць назоўнікі, што абазначаюць асоб: пры сусед-у, кавал-ю, геро-ю, назоўнікі з асноваю на '''г''', '''к''', '''х''' (калі няма чаргаваньня): на раг-у, у пяск-у, на шлях-у, а таксама назоўнікі ў складзе устойлівых выразаў: на хад-у, на лят-у, на від-у, на лад-у. Слова малако мае націскна канчатак ''''-э'''' &mdash; — у малацэ{{Націск}}.<br />

* творны склон &mdash; — Рагачов-ам, Лоев-ам, Шчучын-ам, Драбін-ам,

* месны склон &mdash; — у Рагачов-е, Лоев-е, Шчучын-е<br />

У родным, давальным і месным склонах назоўнікі Трэцьцяга скланеньня маюць аднолькавыя канчаткі. Канчатак -і пішацца пасьля мяккіх і цьвердых зычных (цьверды пры гэтым чаргуецца зь мяккім): рун-і, радасьц-і, любов-і, верф-і; -ы &mdash; — пасьля зацьвярдзелых зычных: поўнач-ы, ціш-ы.

<br />У творным склоне пасьля зацьвярдзелых зычных пішацца ''''-у'''': поўначч-у, цішш-у, пасьля мяккіх &mdash; — -ю: руньн-ю, радасьц-ю. Канчатак ''''-ю'''' маюць і назоўнікі з асноваю на '''б''', '''п''', '''ф''', '''м''', '''р''', '''ў''' (гэтыя гукі ня могуць падаўжацца): Обью, Кемью, верфью, любоўю. Апошні зычны асновыпадаўжаецца тады, калі ён стаіць пасьля галоснага: ночч-у, руньн-ю, сувязьз-ю, моладзьдз-ю. У словах радасьць, аповесьць, любоў падаўжэньне не бывае: радасьц-ю, аповесьц-ю, любоў-ю.

Да рознаскланяльных назоўнікаў адносяцца назоўнікі &mdash; — назвы маладых істот: дзіця, цяля (-ё), птушаня (''''-ё'''') і назоўнікі імя, племя, стрэмя.<br />

Назоўнікі ніякага роду імя, племя, стрэмя пры скланеньні набываюць устаўку ''''-ен-''''. Без устаўкі яны зьмяняюцца як назоўнікі Другога скланеньня: імя &mdash; — імю, імем, племя &mdash; — племю, племем. Пры наяўнасьці ''''-ен-'''' яны маюць такія ж канчаткі, як і назвы маладых істот: у родным, давальным і месным склонах ''''-і'''' (імені, племені), у творным &mdash; — ''''-ем'''' (іменем, племенем).<br />

Да рознаскланяльных можна аднесьці назоўнікі мужчынскага роду з канчаткам ''''-а'''' (''''-я'''') бацька, мужчына, старшыня, а таксама агульнага роду плакса, забіяка, ціхоня, калі яны абазначаюць асоб мужчынскага полу. Гэтыя словы ў родным і вінавальным склонах маюць канчаткі назоўнікаў жаночага роду (Першае скланеньне): мужчын-ы, бацьк-і, старшын-і, плакс-ы, ціхон-і; мужчын-у, бацьк-у, старшын-ю, плакс-у, ціхон-ю. У творным склоне іх канчатак залежыць ад асновы і націску: мужчы{{Націск}}н-ам, ба{{Націск}}цьк-ам, дзя{{Націск}}дул-ем, ціхо{{Націск}}н-ем, але Кузьм-о{{Націск}}ю, старшын-ё{{Націск}}ю, судзьдз-ё{{Націск}}ю. Ад асновы і націску залежыць таксама канчаткі давальнага і меснага склонаў: мужчы{{Націск}}на &mdash; — мужчы{{Націск}}н-у, пры мужчы{{Націск}}н-у, ба{{Націск}}цька &mdash; — ба{{Націск}}цьк-у, пры ба{{Націск}}цьк-у, але Кузьма{{Націск}} &mdash; — Кузьм-е{{Націск}}, аб Кузьм-е{{Націск}}, старшыня{{Націск}} &mdash; — старшын-ю{{Націск}}, пры старшын-і{{Націск}}.<br />

У назоўным склоне &mdash; — ''''-ы'''' (вербы, дажджы, браты, вокеы, рэчы), ''''-і'''' (хвоі, вучні, здарэньні, далоні, берагі, рукі), ''''-е'''' (віцяблянін &mdash; — віцябляне, грамадзянін &mdash; — грамадзяне). Пры ўтварэньні слова множнага ліку ў асобных назоўніках назіраецца чаргаваньне апошняга зычнага: сусед &mdash; — суседзі, вуха &mdash; — вушы, вока &mdash; — вочы.<br />

У родным склоне назоўнікі розных скланеньняў маюць канчаткі ''''-оў'''' (''''-ёў''''), ''''-аў'''' (''''-яў''''): вербаў, вучняў, здарэньняў, дажджоў, вокнаў, рэчаў. Канчатак ''''-аў'''' (''''-яў'''') маюць тыя назоўнік Першага скланеньня, аснова каторых канчаецца зьбегам зычных: тундры &mdash; — тундраў, кроквы &mdash; — крокваў, кроплі &mdash; — кропляў. У асобных назоўнікаў жаночага роду могуць быць некалькі скланеньняў канчаткаў роднага склону: сясьцёр і сёстраў, бяроз і бярозаў, яблынь і яблыняў. Назоўнікі Першага скланеньня на ''''-ыя'''', ''''-ія'''' ня маюць канчаткаў: станцыя [станцый-а] &mdash; — станцый, лінія [ліній-а] &mdash; — ліній, аўдыторыя [аўдыторый-а] &mdash; — аўдыторый. Ня маюць канчаткаў і іншыя назоўнікі: рук, ног, дарог, зорак, ластавак, кароў.<br />

У назоўніках на ''''-ня'''' ў родным склоне множнага ліку пішацца мяккі знак: вішань, песень, соцень.<br />

Канчаткі вінавальнага склону неадушаўлёных назоўнікаўсупадаюць з канчаткамі назоўнага (паставілі сталы, пабудавалі заводы), адушаўлёных &mdash; — з канчаткам роднага склону: адзначыць ударнік-аў, сустрэць таварыш-аў, накарміць кароў, цялят.<br />

* прозьвішчы на зычны гук, калі іх носьбітамі зьяўляюцца асобы жаночага полу: у Веры Макаёнак, з Надзеяй Гілевіч, пры Ніне Кісель, а таксама прозьвішчы на ''''-о'''': Крайко, Гурло, Драко, Дубо

Пры напісаньні ўставак ([[суфікс]]аў) ''''-ак'''' (''''-ачак'''') і ''''-ык'''' (''''-ычак''''), ''''-чык''''. Калі пры зьмяненьні слова галосны ва ўстаўцы выпадае, то трэба пісаць а: гарошак &mdash; — гарошку, вяночак &mdash; — вяночкі, пянёчак &mdash; — на пянёчку, калі ж не выпадае, то пішацца -ы: ветрык &mdash; — ветрыку, кошык &mdash; — кошыка, акрайчык &mdash; — акрайчыка, чамаданчык &mdash; — у чамаданчыку.<br />

Устаўка ''''-ачк-'''' у назоўніках пішацца пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных: вудачка, лямпачка, галовачка, Верачка, сьцежачка, рэчачка, дочачка, а ''''-ечк-'''' &mdash; — пасьля мяккіх: зязюлечка, бабулечка, Пецечка, Зосечка.<br />

Мяккі знак перад памяншальна-ласкавымі ўстаўкамі пішацца тады, калі ўтваральная аснова канчаецца на мяккі '''н''': рэмень &mdash; — раменьчык, струмень &mdash; — струменьчык, песьня &mdash; — песень &mdash; — песенька, яблыня &mdash; — яблынь &mdash; — яблынька.<br />

У назоўніках утвораных з пры дапамозе ўстаўкі ''''-ств-'''' (''''-зтв-''''), зычныя '''ц''', '''т''', '''ч''', '''к''' у спалучэньні з устаўкаю ''''с'''' на пісьме перадаюцца праз '''ц''': купец &mdash; — купецтва, брат &mdash; — брацтва, ткач &mdash; — ткацтва, мастак &mdash; — мастацтва.<br />

Гукі '''г''', '''ж''', '''х''', '''ш''' перад устаўкаю ''''-ств-'''' выпадаюць: многа &mdash; — мноства, прыгожа &mdash; — прыгоства, хораша &mdash; — хараство, Чэхія &mdash; — чэскі.