Сафійскі сабор (Полацак): розьніца паміж вэрсіямі

'''Сафійскі сабор''' — помнік архітэктуры XI—XVIII стагодзьдзяў у [[Полацак|Полацку]]. Знаходзіцца на правым беразе [[Дзьвіна|Дзьвіны]], на [[Верхні Замак (Полацак)|Верхнім Замку]], пад адрасам ''вуліца Замкавая, 1''. Пры пабудове быў у юрысдыкцыі [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]], пазьней — [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Сьвятога Пасаду]]. У наш час выкарыстоўваецца як музэй і канцэртавая заля. Твор архітэктуры [[Полацкая школа дойлідзтва|мясцовай школы]] і [[віленскае барока|віленскага барока]]. Аб’ект [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі]].

Будаваньне саборнай царквы Сьвятой Соф'іСоф’і ў Полацку традыцыйна датуецца шырока, у межах пачатковага пэрыяду княжаньня [[Усяслаў Брачыславіч|Усяслава Брачыславіча]] — 1044—1066 гадамі<ref name="duk68">Дук Д. [http://www.psu.by/images/stories/iff/personal/duk/duk_polotsk_1150.pdf Полоцк 1150. Истоки государственности на белорусских землях] // Родина: Российский исторический журнал. — 2012. — № 9. — С. 68.</ref>. Яе ўзводзілі з арыентацыяй на [[бізантыя|бізантыйскія]] ўзоры і на такія ж цэрквы ў [[Кіеў|Кіеве]] і [[Ноўгарад]]зе. Існуе гіпотэза, што саборную царкву збудавалі на месцемесцы ранейшага [[капішча]], прысьвечанага [[Пярун|Перуну]] або [[Вялес]]у<ref>Лобач У. Да пытання аб сакральнай тапаграфіі старажытнага Полацка // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (24–25 кастрычніка 2007 г.). — Полацк: НПГКМЗ, 2009.</ref><ref>Кежа Ю. [http://elib.psu.by:8080/bitstream/123456789/1679/1/Kezha_2011-9-p18.pdf Сакралізацыя княжацкай улады ва ўсходнеславянскіх грамадстве] // Вестник Полоцкого государственного университета. — 2011. — №9. — С. 22.</ref>. Асноўны дасьледнік помніка археоляг [[Валянцін Булкін]] у 1970-х гадох выявіў культурны пласт зь сьлядамі пажару, які папярэднічаў часу будаваньня мураванай царквы і мог належаць першапачатковаму драўлянаму будынку<ref name="duk68"/>.

Будаваньне саборнай царквы ў Полацку можна тлумачыць амбіцыямі [[Усяслаў Брачыславіч|Ўсяслава Брачыславіча]] на гегемонію ўва [[Русь|ўсходнеславянскім сьвеце]]<ref>[[Ігар Марзалюк|Марзалюк І.]] Гістарычная самаідэнтычнасць насельніцтва Беларусі ў 11—17 стст. // Гістарычны альманах. — № 5. — 2001.</ref>. Зьяўленьне ўласнай Сафіі ня толькі падкрэсьлівала незалежны статус Полацку датычна Кіева, але і давала падставы да параўнаньня места з «Новым Ерусалімам», або «Другім Канстантынопалем». Такім чынам, Полацк разам з Кіевам і Ноўгарадам прэтэндаваў на мадэляваньне цэнтру хрысьціянскага светусьвету. РазьмяшчэннеРазьмяшчэньне Сафійскага сабора на ўскраіне мыса, на ўзгорку ў дзяцінцы было адной з асноўных рысаў, апроч трыкутнай формы гарадоў у планепляне і разьмяшчэнняразьмяшчэньня іх на сямі ўзгорках, якая зьвязвала сталіцу ўсходнеславянскага княства з сусьветным цэнтрам [[Праваслаўе|усходнехрысьціянскай рэлігіі]] — местам [[Канстантынопаль|Канстантынопалем]], [[Сафійскі сабор (Канстантынопаль)|саборная царква]] якога знаходзілася на [[акропаль|акропалі]] грэцкага места [[Бізантый|Бізантыя]]<ref>Кежа Ю. [http://elib.psu.by:8080/bitstream/123456789/1679/1/Kezha_2011-9-p18.pdf Сакралізацыя княжацкай улады ва ўсходнеславянскіх грамадстве] // Вестник Полоцкого государственного университета. — 2011. — №9. — С. 19.</ref>.

У 1924 годзе савецкія ўлады зачынілі царкву і разьмясціліразьмясьцілі ў ёй краязнаўчы музэй. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] у 1942—1944 гадох у будынку праводзіліся набажэнствы. Пэўны час помнік служыў як збожжасховішча, а потым як архіў.

Полацкі Сафійскі сабор быў першай мураванай царквой на тэрыторыі Беларусі. Памеры будынка з поўначы на поўдзень — 26,2 м, з захаду на ўсход — 25,5 м. Галоўны купал меў у дыямэтры 5,85 мэтрамэтру. Архітэктурны разьвязак царквв пераклікаецца з аднайменнымі цэрквамі [[Сафійскі сабор (Кіеў)|Кіева]] і [[Сафійскі сабор (Ноўгарад)|Ноўгарада]]. Гэта 4-кутны ў пляне будынак ззь пяцьцю [[нэф]]амі і трыма [[апсыда]]мі гранёнай формы. Тры сярэднія нэфы вылучаліся, што стварала ўражаньне выцягнутасьці і набліжала крыжова-купальны будынак да [[базыліка]]льнага тыпу. Над уваходам разьмяшчаліся княскія [[хоры]], уздоўж сьценаў цэнтральнай апсыды ішоў [[сынтрон]]. Да царквы далучаліся [[баптыстэрыюм|хрысьцільня]] і вежа з усходамі на княскія хоры. Паводле пісьмоваых крыніцаў можна меркаваць, што царква мела 7 купалоў: 4 купалы разьмяшчаліся сымэтрычна ад галоўнага, а хрысьцільня і вежа мелі ўласныя купалы, што стварала своеасаблівы вобраз царквы. Муроўка сьценаў у тэхніцы бізантыйскай кладкі «з схаваным радам». Аснову яе складала чаргаваньне радоў цэглы ([[плінфа|плінфы]]) — адзін супадаў знадворку з роўніцай сьцяны, другі трохі заглыбляўся датычна верхняга і ніжняга. Утвораная ніша запаўнялася вапнавай [[Рашчына|рашчынайрашчына]]й з цагляным крошывам (цамянкай). Такі спосаб кладкі надаваў будынку маляўнічы выгляд. У некаторых месцах сыстэмная кладка «з схаваным радам» чаргавалася ўстаўкамі з апрацаваных камянёў. Галоўныя адрозьненьні ад Кіева і Ноўгарада — гэта адсутнасьць галерэяў, няўнасьць троў апсыдаў замест пяці, адкрыцьцё княскіх хораў у цэнтральнае памяшканнепамяшканьне падвойнымі аркамі (абапіраліся на 1 прамежкавы слуп) і наяўнасьць вімы (дадатковы падзел ў апсыднай частцы падкупальнай прасторы), характэрнай для Бізантыі. Як і наўгародзкі, полацкі сабор меў толькі фрэскавы росьпіс, тады як у Кіеве спалучаліся фрэскавае і мазаічнае дэкаратыўнае аздабленьне.

У выніку праведзеных ў сярэдзіне XVIII ст. аднаўленчых працаў да царквы з паўднёвага боку прыбудавалі новую апсыду, на поўдні зрабілі ўваход і збудавалі дзьве вежы. Гэта прывяло да пераарыентацыі падоўжнай восі будынка пэрпэндыкулярна да пачатковай. Будынак набыў выгляд 3-нэфавай базылікі, галоўны фасад якой упрыгожваюць дзьве сымэтрычныя вежы вышынёй 50 м.

У інтэр'ерыінтэр’еры зьявіліся калёны, ляпніна і фігурныя карнізы. Алтарную частку аддзялілі ад цэнтральнага нэфу высокай 3-яруснай перагародкай, да якой на скляпеньні прылягала барэльефная выява Тройцы Новазапаветнай. Другі і першы ярусы расьпісалі і ўпрыгожылі драўлянай скульптурай. З росьпісаў на алтарнай перагародцы захаваліся копія вядомай фрэскі [[Леанарда да Вінчы]] «[[Тайная вячэра]]» і [[Спас Нерукатворны]].