Мэтралёгія
Мэтралёгія (па-грэцку: μέτρον — «мера», «вымяральная прылада») — навука аб вымярэньнях, мэтадах і сродках забесьпячэньня іх адзінства і спосабах дасягненьня патрабаванай дакладнасьці (РМГ 29-99). Прадметам мэтралёгіі зьяўляецца выманьне колькаснай інфармацыі аб уласьцівасьцях аб'ектаў з зададзенай дакладнасьцю і пэўнасьцью. Сродкам мэтралёгіі зьяўляецца сукупнасьць вымярэньняў і мэтралягічных стандартаў, якія забясьпечваюць патрабаваную дакладнасьць.
Мэтралёгія складаецца з 3 падзелаў:
- Тэарэтычная
- Прыкладная
- Заканадаўчая
Праблематыка мэтралёгіі
рэдагавацьДа асноўных праблем мэтралёгіі ставяцца:
- стварэньне агульнай тэорыі вымярэньняў;
- утварэньне адзінак фізычных велічынь і сыстэм адзінак;
- распрацоўка і стандартызацыя мэтадаў і сродкаў вымярэньняў, мэтадаў азначэньня дакладнасьці вымярэньняў, асноў забесьпячэньня адзінства вымярэньняў і аднастайнасьці сродкаў вымярэньняў (так званая «заканадаўчая мэтралёгія»);
- стварэньне эталёнаў і ўзорных сродкаў вымярэньняў, паверка мер і сродкаў вымярэньняў. Прыярытэтнай падзадачай дадзенага кірунку зьяўляецца выпрацоўка сыстэмы эталёнаў на аснове фізычных канстант.
Таксама мэтралёгія вывучае разьвіцьцё сыстэмы мер, грашовых адзінак і рахункі ў гістарычнай далягляду.
Тэрміны й азначэньні мэтралёгіі
рэдагаваць- Адзінства вымярэньняў – стан вымярэньняў, які характарызуецца тым, што іх вынікі выяўляюцца ва ўзаконеных адзінках, памеры якіх ва ўсталяваных межах роўныя памерам адзінак, якія прайграваюцца першаснымі эталёнамі, а хібнасьці вынікаў вымярэньняў вядомыя і з зададзенай верагоднасьцю не выходзяць за ўсталяваныя межы.
- Фізычная велічыня – адна з уласьцівасьцяў фізычнага аб'екта, агульная ў якасным стаўленьні для шматлікіх фізычных аб'ектаў, але ў колькасным стаўленьні індывідуальная для кожнага зь іх.
- Адзінка фізычнай велічыні – фізычная велічыня фіксаванага памеру, якой умоўна прысвоена лікавае значэньне, роўнае 1, і ўжывальная для колькаснага выраза аднастайных зь ёй фізычных велічынь.
- Вымярэньне – сукупнасьць апэрацый па ўжываньні тэхнічнага сродку, які захоўвае адзінку фізычнай велічыні, забясьпечвальных знаходжаньне суадносін вымяранай велічыні зь яе адзінкай і атрыманьні значэньня гэтай велічыні.
- Сродак вымярэньняў – тэхнічны сродак, які прызначан для вымярэньняў і мае нармаваныя мэтралягічныя характарыстыкі.
- Хібнасьць вымярэньня – адхіленьне выніку вымярэньня ад праўдзівага значэньня вымяранай велічыні.
- Хібнасьць сродку вымярэньня – рознасьць паміж паказаньнем сродку вымярэньняў і праўдзівым значэньнем вымяранай фізычнай велічыні.
- Дакладнасьць сродку вымярэньняў – характарыстыка якасьці сродку вымярэньняў, якая адлюстроўвае блізкасьць яго хібнасьці да нуля.
Клясыфікацыя вымярэньняў
рэдагавацьПа спосабе атрыманьня вымярэньня:
- Прамыя — калі фізычная велічыня непасрэдна зьвязваецца зь яе мерай;
- Ускосныя — калі шуканае значэньне вымяранай велічыні ўсталявана па выніках прамых вымярэньняў велічынь, якія зьвязаныя з шуканай велічынёй вядомай залежнасьцю;
- Сукупныя — калі выкарыстоўваюцца сыстэмы раўнаньняў, якія складаюцца па выніках вымярэньня некалькіх аднастайных велічынь.
- Сумесныя — вырабляюцца з мэтай усталяваньня залежнасьці паміж велічынямі. Пры гэтых вымярэньнях вызначаецца адразу некалькі паказчыкаў.
Па характары зьмены вымяранай велічыні:
- Статычныя — зьвязаныя з такімі велічынямі, якія не зьмяняюцца на працягу часу вымярэньня.
- Дынамічныя — зьвязаныя з такімі велічынямі, якія падчас вымярэньняў зьмяняюцца (t навакольнага асяродзьдзя).
Вымярэньні могуць змяняцца па колькасьці інфармацыі:
- Аднакратныя;
- Шматкратныя (> 3);
Па стаўленьні да асноўных адзінак вымярэньня:
- Абсалютныя (выкарыстаюць прамое вымярэньне адной асноўнай велічыні і фізычнай канстанты)
- Адносныя – грунтуюцца на ўсталяваньні стаўленьня вымяранай велічыні, ужывальнай у якасьці адзінкі. Такая вымяраная велічыня залежыць ад выкарыстоўванай адзінкі вымярэньня
Гісторыя мэтралёгіі
рэдагавацьГістарычна важныя этапы ў разьвіцьці мэтралёгіі:
- XVIII стагодзьдзе — усталяваньне эталёна мэтра (эталён захоўваецца ў Францыі, у Музэі мер і ваг; у цяперашні час зьяўляецца ў большай ступені гістарычным экспанатам, чым навуковай прыладай);
- 1832 год — стварэньне Карлам Гаўсам абсалютных сыстэм адзінак;
- 1875 год — падпісаньне міжнароднай Мэтрычнай канвэнцыі;
- 1960 год — распрацоўка і ўсталяваньне Міжнароднай сыстэмы адзінак (СІ);
- XX стагодзьдзе — мэтралягічныя дасьледаваньні асобных краін каардынуюцца Міжнароднымі мэтралягічнымі арганізацыямі.
Сусьветны Дзень мэтралёгіі адзначаецца штогод 20 траўня. Сьвята заснаванае Міжнародным Камітэтам мер і ваг (МКМВ) у кастрычніку 1999 году, на 88 паседжаньні МКМВ.
Станаўленьне і адрозненьні мэтралёгіі ў СССР і капіталістычных краінах
рэдагавацьБурнае разьвіцьцё навукі, тэхнікі і тэхналёгіі ў ХХ стагодзьдзі запатрабавала разьвіцьцё мэтралёгіі як навукі. У СССР мэтралёгія разьвівалася ў якасьці дзяржаўнай дысцыпліны, бо неабходнасьць у падвышэньні дакладнасьці і ўзнаўляльнасьці вымярэньняў расла па меры індустрыялізацыі і росты абаронна-прамысловага комплексу. Замежная мэтралёгія таксама адштурхвалася ад патрабаваньняў практыкі, але гэтыя патрабаваньні зыходзілі ў асноўным ад прыватных фірмаў. Ускосным сьледзтвам такога падыходу апынулася дзяржаўнае рэгуляваньне розных паняцьцяў, якія адносяцца да мэтралёгіі, гэта значыць ДАСТыраваньне ўсяго, што неабходна стандартызаваць. За мяжой гэтую задачу ўзялі на сябе недзяржаўныя арганізацыі, напрыклад ASTM. У сілу гэтага адрозненьня ў мэтралёгіі СССР і постсавецкіх рэспубалік дзяржаўныя стандарты (эталёны) прызнаюцца вяршэнствуючымі, у адрозненьне ад канкурэнтнага заходняга асяродзьдзя, дзе прыватная фірма можа не карыстацца дрэнна зарэкамендавалым сябе стандартам або прыборам і дамовіцца са сваімі партнёрамі аб іншым варыянце пасьведчаньня ўзнаўляльнасьці вымярэньняў.