Гарадзенская эканомія
- Асноўны артыкул: Эканомія ў Вялікім княстве Літоўскім
Гарадзенская эканомія — гаспадарскія землі Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жэмойцкага. Існавала з 16 па 18 стагодзьдзі. Заснаваная ў 1588 годзе ў выніку пераўтварэньня Гарадзенскага павета ў дзяржаўны і вайсковы ўрад і вызваленьня яго ад гаспадарчых павіннасьцяў. Новаўтвораная Гарадзенская эканомія павінная была забраць усе клопаты харчаваньня гаспадара в. кн. Літоўскага. Па мысьлі ўраду Літвы гэта дало б магчымасьць засярэдзіць увагу Гарадзенскае шляхты на вайне з Масковіяю.
| Гарадзенская эканомія | |
| Агульная інфармацыя | |
|---|---|
| Дата ўтварэньня | 1588 |
| Дата спыненьня існаваньня | 1795 |
| Службовыя мовы | руская мова |
| Управа | Гарадзенскі гродзкі староста |
| Галоўная ўправа | В. Кн. Літоўскі, Рускі і Жэмойцкі Дворны падскарбі |
Задачы рэдагаваць
Гарадзенская эканомія — дзяржаўная ўстанова была павінная забясьпечваць двор в. кн. Літоўскага і яго войска харчамі і інш. патрэбы.
Управа рэдагаваць
Гарадзенская эканомія мела сваю асобную ўправу, што давала пэўную свабоду ад Гарадзенскага старосты. Аднак за старостам захаваліся судовыя паўнамоцтвы над землямі і зямянамі Гарадзенскае эканоміі.
Інвэнтар 1783 г. рэдагаваць
Гарадзенская эканомія па стане на 1783 год мела ў сваім складзе мясцовыя ўправы пад назваю губэрня. Іх было 6:
- Яноўская,
- Дамброўская,
- Сакольская,
- Крынкоўская,
- Квасоўская,
- Азёрская.
Губэрні супадалі ў асноўным з сучаснымі калгасамі.
У склад губэрняў уваходзіла:
- 49 ключоў
- 24 двары (або двары́шча, вялікі двор, які патрэбен быў для работ і складваньня запасаў харчоў і панскага скату)
- 1 лентвойтаўства
- 13 местаў і мястэчак
- 368 весяў
- 5 пушчаў:
- Сакольска-Новадворская,
- Пярстунска-Пераломская,
- Стры́еўска-Бярштанская,
- Белавеская,
- Лужыцка-Аліцкая.
Гарадзенская эканомія мела 7294 валокі ворыва (больш за 155 000 га).
Насельніцтва было 42 380 асобаў. Зь іх 89,8 % прыгонныя сяляне. Большасьць прыгонных былі цяглыя, або па-іншаму абавязаныя былі выходзіць на паншчыну.
Адносіны рэдагаваць
Адносіны ў нутры Гарадзенскае эканоміі мала вядомыя. Аднак яны часам былі вельмі напружаныя і нават варожыя. У 1662 Сойм Рэчы Паспалітае ў Варшаве прыняў асобную пастанову аб тым, што ў Гарадзенскае эканоміі павінен быць наведзены парадак. Сойм раіў судзіць і караць прыгонных да сьмерці вінаватых у забойствах шляхты, нападах на касьцёлыі шляхецкія двары.
У 1708—1709 мор (магчыма чума) быў прычынаю неўраджаю, бо прыгонныя не хацелі чыніць паншчыну. У другое палове 17 ст. Гарадзенская эканомія была адноўленая.
Павіннасьці рэдагаваць
У Гарадзенскае эканоміі былі ўсе павіннасьці, якія былі ў Літве. Іх можна пералічыць[1]:
- паншчына — дармовая работа на пана.
- падарашчына — работа на дарозе па яе будаўніцтву і выпраўленьні
- падводная павіннасьць — перавозка грузаў на ўласным возе і са сваім кані.
- талокі — збор насельнікаў весі перад работаю
- згоны — тое ж самае, што і талака
- гквалты — тое ж самае, што й талака
- старажоўшчына — работа сторажам пры ахове скату, або гумна і іншае ўласнасьці пана
- начная варта — тое ж самае, што й старажоўшчына толькі яна была ў ноч і старажылі асобу пана або яго двор
- чынш, або аброк — перадача прыгонным селянінам пану рэчаў.
- жарнавое — плата за ўладаньне жорнаў у асабістае ўласнасьці
- рэйтаршчына — плата зарплаты панскаму войску
- вепраўшчына — перадача паляваных у лесе вепрукоў
- гайнае — збор за права карыстаньня гаем і мог селянін даваць пану тое, што зьбіраў у гаі (ягады, мёд і г.д.)
- ялаўшчына — перадача ялавічыны
- куніца — перадача шкуры куніцы
- дзякла — перадача пану рэчаў, а іх мог быць вялікі набор (мёд, пшаніца, ячмень, капуста і г.д.)
Існавала кругавая парука. У 1680 годзе насельнікі весі Вялікія Жылічы паручыліся за спраўленьне павіннасьцяў:
... усе за аднаго, а адзін за ўсіх выплаціць абавязаліся[1].
Войны рэдагаваць
Землі Гарадзенскае эканоміі сталі месцам баёў у некалькіх войнах 17 і 18 ст.ст.
Канец 18 ст. рэдагаваць
У канцы 18 ст. Гарадзенская эканомія была поўнасьцю адноўленая і пачала мірнае жыцьцё. Пры падскарбіі А. Тызэнгаўзе для зямель эканоміі не было нічога зроблена, бо для яго была крыніцаю:
- харчаваньня мяшчанаў Горадні і Вільні,
- будаўнічых матэрыялаў для Горадні і Вільні,
- дармовых работнікаў, якія чынілі паншчыну ў Гарадзенскае эканоміі і ў Горадні.
Вядома, што пры А. Тызэнгаўзе было падарашчына, або па-іншаму дармовая работа цяглых прыгонных сялянаў па пабудове дарог. Ён яшчэ патрабаваў падводную павіннасьць, або па-іншаму дармовая работа цяглых прыгонных сялянаў па перавозцы грузаў у Гарадзенскім павеце і нават у Вільню. А. Тызэнгаўз павялічыў харчовы аброк, бо будаўніцтва ў Горадні патрабавала работнікаў, якіх трэба было карміць.
У Гарадзенкае эканоміі павялічыліся выпадкі супраціву новаму падскарбію:
- пашкоджаньне ўласнасьці і падпальваньне дамоў,
- скаргі на дзеяньні ўправы эканоміі.
У 1777 годзе прыгонныя падалі скаргу в. кн. Літоўскаму С. Панятоўскаму (Ён тады быў у Горадні) аб дзеяньнях управы Гарадзенскае эканоміі ба тым, што яна крадзе ўласнасьць сялянаў, чыніць іх беднымі. У 1791—1792 скаргі падавалі некалькі вёсак.
Пасьля 3-га падзелу Рэчы Паспалітае рэдагаваць
У 1795 годзе пасьля трэцьцяга падзелу Рэчы Паспалітае Гарадзенская эканомія стала часткаю Расейскае імпэрыі і была захаваная яе цэльнасьць. Яе імпэратарка Кацярына даравала некалькім сваім вяльможам.
Запісы рэдагаваць
Для вывучэньня Гарадзенскае эканоміі можна карыстацца запісаму, якія чынілі ў ёй многія ўраднікі: пісары, ключнікі, цівуны і г.д.
Важнаю крыніцаю гаспадарчых і станавых дзеяў Гарадзенскае эканоміі зьяўляюцца Пісцовыя кнігі, якія выдалі ў Вільні з 1880 па 1881 гады[2].
Крыніцы рэдагаваць
- ^ а б Голубеў В.Ф., У. П. Крук, П. А. Лойка Ці ведаеце вы гісторыю сваёй краіны?. — 2-е. — Менск: Народная асьвета, 1995. — С. 48—49. — 135 с. — 20 000 ас. — ISBN 985-03-0460-Х
- ^ Гродно. Энциклопедический справочник.. — Менск: Беларуская савецкая энцыкляпэдыя імя Пятруся Броўкі, 1989. — С. 160—161. — 439 с. — 60 000 ас.