Вялікі гадронны калайдэр

Каардынаты: 46°14′0″ пн. ш. 6°3′0″ у. д. / 46.23333° пн. ш. 6.05° у. д. / 46.23333; 6.05

Вялі́кі гадро́нны кала́йдэр, ВГК (таксама Вялікі гадронны паскаральнік; па-ангельску: Large Hadron Collider, LHC) — самы вялікі ў сьвеце паскаральнік часьцінак гадронаў (пратонаў) і цяжкіх іёнаў, створаны для вывучэньня вынікаў іх сутыкненьняў. Знаходзіцца ў CERN (Эўрапейскай Радзе Ядзерных Дасьледаваньняў) каля Жэнэвы. ВГК разьмяшчаецца на тэрыторыі Францыі і Швайцарыі.

**Дэтэктары і прадпаскаральнікамі ВГК**. Траекторыя пратонаў p (і цяжкіх іёнаў сьвінцу Pb) пачынаецца ў лінейных паскаральніках (у кропках p і Pb, адпаведна). Затым часьцінкі трапляюць у бустэр пратоннага сынхратрона (PS), празь яго — у пратонны супэрсынхратрон (SPS) і, нарэшце, непасрэдна ў тунэль ВГК.
Дэтэктары TOTEM і CASTOR, адсутныя на схеме, знаходзяцца побач з дэтэктарам CMS, а LHCf — побач з ATLAS.

Вялікі гадронны калайдэр зьяўляецца самай вялікай штучнай машынай у сьвеце. Яго структурныя элемэнты знаходзяцца ў тунэлі ў форме круга даўжынёй 26 659 м,^[1] на глыбіні ад 50 да 175 мэтраў пад зямлёй.^[2]

Сынхратрон прызначаны разганяць пратоны з энэргіяй 7 ТэВ (7×10¹² электронвольт) на часьцінку.^[3] Вынікі вымяраюцца двума вялікімі дэтэктарамі элемэнтарных часьцінак: ATLAS і CMS, двума меншымі ALICE і LHCb, і малымі TOTEM, CASTOR і LHCf.

Першыя выпрабаваньні працы паскаральніка адбыліся 11 і 24 жніўня 2008 году.^[4]

Гісторыя

Першыя прапановы аб пабудове гадроннага калайдэра зьявіліся ў 1984 годзе і былі афіцыйна ўхваленыя праз 10 гадоў. Яго папярэднікам быў вялікі электрон-пазытронны паскаральнік (LEC), які афіцыйна пачаў працаваць 13 лістапада 1989 году з удзелам кіраўнікоў дзяржаваў і міністраў навукі эўрапейскіх краінаў. Праз 11 гадоў, 2 лістапада 2000 году электронна-пазытронны калайдэр быў зачынены каб вызваліць танэль для пабудовы ВГК. Паскаральнік ВГК пачаў сваю працу 10 верасьня 2008 году. Для кіраваньня пратонных пучкоў выкарыстоўваюцца 1624 звышправадніковых магніты. Апошні з магнітаў быў усталяваны 27 лістапада 2006 году. Магніты працуюць пры тэмпэратуры 1,9К (-271 °C), і для іх ахалоджаньня выкарыстоўваецца вадкі гель. Будаўніцтва лініі ахалоджаньня скончана 19 лістапада 2006 году. 19 верасьня 2008 году адбылося здарэньне з трансфарматарам, які абслугоўваў ахалоджаньне паскаральніка. Празь некалькі дзён адбылася аварыя аднаго з магнітаў і ўцечка гелію. Рамонт працягнуўся больш году, паскаральнік у сярэдзіне лістапада быў наладжаны і ўвечары 23 лістапада сутыкнуліся першыя пратоны.^[5]

Пасьля сэрыі рамонтаў 20 лістапада 2009 году паскаральнік зноў быў запушчаны. Чакалася, што да студзеня — лютага 2010 году энэргія пучкоў пратонаў у танэлі паскаральніка дасягне 7 ТэВ ці 3,5 ТэВ на пучок, што ў некалькі разоў болей за цяперашнія вынікі^[6]. Дасягнуць гэтай энэргіі ўдалося 30 сакавіка 2010 году^[7].

Крыніцы

^ LHC: Facts and figures (анг.). CERN.
^ The Large Hadron Collider (LHC) (анг.)
^ Khan, Amina Large Hadron Collider rewards scientists watching at Caltech (анг.) // Los Angeles Times. — 2010.
^ Вялікі Выбух адкладзены да 21 кастрычніка // Наша Ніва.
^ CERN on Twitter
^ http://www.charter97.org/be/news/2009/11/24/23942/ Хартыя’97
^ The Large Hadron Collider (анг.) CERN timelines

[1] LHC: Facts and figures (анг.). CERN.

[lhc_data-2] The Large Hadron Collider (LHC) (анг.)

[3] Khan, Amina Large Hadron Collider rewards scientists watching at Caltech (анг.) // Los Angeles Times. — 2010.

[4] Вялікі Выбух адкладзены да 21 кастрычніка // Наша Ніва.

[twitter_collisions-5] CERN on Twitter

[6] ttp://www.charter97.org/be/news/2009/11/24/23942/ Хартыя’97

[7] The Large Hadron Collider (анг.) CERN timelines

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]