Прыднястроўскі канфлікт: розьніца паміж вэрсіямі

'''Прыднястроўскі канфлікт 1991—1992 гадоў''' — ваенны канфлікт паміж рэгулярнаярэгулярнай арміяй і паліцыяй [[Малдова|Малдовы]], і вайсковымі фармаваньнямі [[Прыднястроўе|Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі]], выкліканы незадаволенасьцю славянскага насельніцтва рэгіёну, якое складае большасьць, прарумынскай арыентацыейарыянтацыяй кіраўніцтва [[Малдова|Малдовы]], увядзеньнем румынскага сьцягу, пераходам малдаўскай мовы на лацінскую графіку, а асабліва адмовай уладаў прызнаць афіцыйныйафіцыйны статус моваў нацыянальных меншасьцейменшасьцяў ([[расейцы|расейцаў]], [[украінцы|украінцаў]], [[гагаўзы|гагаўзаў]]) нават у месцах іх кампактнага пражываньня) і магчымай пэрспэктывай уваходжаньня [[Малдова|Малдовы]] ў склад [[Румынія|Румыніі]].

У [[1988]]—[[1989]] гадах на хвалі перабудовы ў [[Малдова|Малдове]] пачалі з’яўляццазьяўляцца антысавецкія і антырускіяантырасейскія арганізаціі, якія актыўна распальвалі міжнацыянальную варожасцьварожасьць і заклікалі да дыскрымінацыі іншых нацыянальнасьцяў. Нацыяналісты аб’ядноўваюцца у НародныйНародны Фронт. Нацыяналістычныя настроі падтрымліваюцца тагачасным кіраўніцтвам краінакраіны, якое пачае ствараць канцэпцыю [[Малдова|Малдовы]] як другой Румынскай дзяржавы. У лютым [[1989]] годагоду апублікаваны праект закону «Аб функцыянаванніфункцыянаваньні моў на тэрыторыі [[Малдаўская ССР|Малдаўскай ССР]]», які прадугледжваў адміністратыўную і крымінальную адказнасцьадказнасьць за карыстаннекарыстаньне іншай мовай, акрамя [[малдаўская мова|малдаўскай]], якая абвяшчалася адзінай дзяржайўнай. Гэта выклікала забастоўкі, пачалі стварацца саветы працоўных калектываў і ворган іх кіраваннякіраваньня — Аб’яднаны савет працоўных калектываў, — правобраз ворганаў самакіравання. Тыраспальскі горсаветгарсавет заклікаў Вярхоўны Савет прыняць закон аб функцыянаванніфункцыянаваньні на тэрыторыі [[Малдова|Малдовы]] [[расейская мова|расейскай]] і [[малдаўская мова|малдаўскай моваў]].

[[31 жніўня]] ВС прымае Закон «Аб функцыянаванніфункцыянаваньні моў», у якім адзінай дзяржаўнай мовай абвешчаная малдаўская на аснове лацінскай графікі. [[З [[21 жніўня]] ў краіне пачалася масавая палітычная забастоўка, на тэрыторыі [[ПрыднятроўеПрыднястроўе|Прыднястроўя]] ў ёй прынялі удзел больш за 200 тысяч чалавек, г. зн. практычна ўсе актыўнае насельніцтва рэгіёнарэгіёну. Мясцовыя саветы [[Бяндэры|БяндэрБяндэраў]] і [[Тыраспаль|ТыраспаляТыраспалю]] прыпыняюць на своёй тэрыторыі дзеяннедзеяньне законазакону.

У студзені [[1990]] годагоду ў [[Тыраспаль|Тыраспалі]] праведзены гарадскігарадзкі рэферэндум, згодна з якім [[Тыраспаль]] аб’яўлены самастойнай тэрыторыяй, такіеятакія ж рашэннірашэньні прымаюцца і ў іншых раёнах [[Прыднястроўе|Прыднястроўя]].

У пачатку [[1990]] годагоду прайшлі новыя выбары Вярхоўнага СаветаСавету [[Малдаўская ССР|МССР]], якія прывялі да далейшай палярызацыі сіл. ПарламентПарлямант прымае новы сцягсьцяг, абвяшчае дзяржаўную самастойнасцьсамастойнасьць [[Малдова|Малдовы]], старшынейстаршынем ВС абраны прадстаўнік Народнага Фронту [[Мірча СнегурСьнегур]]. У той жа час Ігар Сьмірноў абраны старшынейстаршынем ГарадскогаГарадзкога Савета [[Тыраспаль|ТыраспаляТыраспалю]], Гарсаветы [[Тыраспаль|ТыраспаляТыраспалю]], [[Бяндэры|БяндэрБяндэраў]], [[РыбницаРыбніца|Рыбніцы]] прыпытянюцьпрыпыняюць на іх тэрыторыях дзеяннедзеяньне законазакону аб дзяржаўнамдзяржаўным сцягесьцягу. У маетраўні [[1990]] годагоду каля 100 дэпутатаў, якія знахідзілісязнаходзіліся ў апазіцыіапазыцыі да Народнага ФронтаФронту, посляпасьля шматлікіх пагроз і збіццеўзьбіцьцяў прыпыняюць удзел у працы Вярхоўнага Савету. У червені [[1990]] праходзіць I З’ездЗьезд дэпутатаў [[Прыднястроўе|Прыднястроўя]], на якім была выказана ідэя аб незалежнасцінезалежнасьці рэгіёнарэгіёну. Малдаўскія ўлады абвястіліабвясьцілі З’ездЗьезд незаконным.

У ліпені-жніўні ў [[Прыднястроўе|Прыднястроўі]] праводзяццыправодзяцца рэферэндумы па пытаннюпытанні аб уступленніуступленьні ў Прыднястроўскую АССР у выпадку яе стварэннястварэньня, на якіх пераважная большасцьбольшасьць насельніцтва галасуе станоўча. [[21 жніўня]] было абвечшана аб стварэнністварэньні ГагаузскайГагаускай ССР, а [[2 верасьня]] Надзвычайны З’ездЗьезд дэпутатаў Прыднястроўя абвясціўабвясьціў аб стварэнністварэньне Прыднястроўскай Малдаўскай ССР і абраў яе часовы ВярхоўнаВярхоўны Савет, старшынейстаршынем якога быў прызначаны Ігар Сьмірноў.

== Пачатковая стадыя і развіццеразьвіцьцё канфлікту ==

Восень [[1990]] года — пачатак узброеных сутыкненняўсутыкненьняў паміж арміяй і паліцыяй [[Малдова|Малдовы]] і прыднястроўцамі. Першыя ахвяры з’явілісязьявіліся [[2 лістапада]], калі малдаўская паліцыя прімянілапрымяніла зброю супраць мірнай дэманстрацыі ў [[Дубасары|Дубасарах]] — 3 загінулі, 16 паранена. У лістападзе Часовы Вярхоўны Савет пераімяноўваепераймяноўвае Прыднястроўскую Малдаўскую ССР у [[Прыднястроўе|Прыднястроўскую Малдаўскую Рэспубліку]], праводзяцца выбары ў Вярхоўны Савет ПМР.

На працягу [[1991]] годагоду адбываюцца шматлікія сутыкненнісутыкненьні на ДубасарскамДубасарскім накірунку, арышты дзяржаўных дзеячоў [[Прыднястроўе|ПМР]], у тым ліку і [[Ігар Сьмірноў|Ігара Сьмірнова]]. IV З’ездЗьезд дэпутатаў прымае рашеннерашэньне аб зацьвярджэннізацьвярджэньні канстытуцыі, флагасьцягу і гербагербу [[Прыднястроўе|ПМР]], пачалося фарміраваннефармаваньне народнага апалчэнняапалчэньня і УзброеныхЎзброеных СілСілаў ПМР — Рэспубліканскай гвардыі. Пад ціскам грамадскасціграмадзкасьці ПМР, заблякаваўшайшто заблякавала чыгуначныя магістралі, улады [[Малдова|Малдовы]] вымушаны выпустіцьвыпусьціць актывістаў ПМР. У снежнісьнежні на першыйпершых прэзідэнтскіхпрэзыдэнцкіх выбарах ПМР [[Ігар Сьмірноў]] набірае 65% галасоў. На праходзячым адначасова рэферэндуме аб незалежнасьці станоўча галасуюць 98% прыднястроўцаў. На выбарах у [[Малдова|Малдовe]] перамог [[Мірча Сьнегур]]. У [[Дубасары|Дубасарах]] зноў адбыліся жорсткія сутыкненьні.

[[2 сакавіка]] пачалаўсяпачаўся паўнавартасны войсковывайсковы канфлікт, калі вайсковыя фарміраванніфармаваньні [[Малдова|Малдовы]] ў чарговы раз атакавалі [[Дубасары]], подчаспадчас чаго былі забітыя і параненыя. Непасрэдным пачаткам адкрытай вайны стала забойства ў [[Дубасары|Дубасарах]] малдаўскімі паліцэйскімі капітана дубасарскай міліцыі Ігара СіпчанкаСіпчанкі, паехаўшага на выклік, які быў правакацыяй малдаўскай паліцыі. Пачаліся перастрэлкі паміж казакамі і гвардэйцамігвардзейцамі з прыднястроўскага боку, і атрадам паліцыі асобага прызначэнняпрызначэньня і малдаўскімі і румынскімі валанцерамі з малдаўскага. Прыднястроўцам удалося захапіць у палон некалькі дзесяткаўдзясяткаў паліцэйскіх. Малдаўскія часцічасьці захапілі Качыерскі полк 14-й расійскайрасейскай арміі, які неўзабаве адбілі часцічасьці ПМР. У ноч з [[3 сакавіка|3]] на [[4 сакавіка]] ў Дубасарах расстраляная машына хуткай дапамогі. Загінула цяжарная жанцыняжанчына і яшчеяшчэ некалькі людзей. [[6 сакавіка]] уў Дубасарскім раўнераёне абвешчана надзвычайнае становішча. [[14 сакавіка]] на тэрыторыі [[Прыднястроўе|Прыднястроўя]] адбыўся шэраг тэрактаў, у гэты ж дзендзень малдаўская паліцыя на БТР-ах напаўнапала на прыднястроўскія ваенныя фармірованніфармаваньні непадалекнепадалёк ад сяла Кошыца. Прыднястроўцам удалося адбіць атаку і падбіць адзін БТР.

Гэта чарговая параза малдаўскай паліцыі прывяла да ўзмацненняўзмацненьня радыкальна нацыяналістычных настрояў у малдаўскім грамадствеграмадзтве. Пачалася мабілізаціямабілізацыя рэзервістаў у малдаўскую армію, [[Малдова]] звярнуласязьвярнулася запа ваеннайваенную дапамогайдапамогу да [[Румынія|Румыніі]] і захапіла маёмасцьмаёмасьць савецкойсавецкай арміі на сваёй тэрыторыі. У адказ на гэта [[Ігар Сьмірноў]] увеў у [[Прыднястроўе]] асабліваенадзвычайнае становішча і падпісаў указзагад аб народным апалчэнніапалчэньні ззь месныхмясцовых жыхароў і расійскіхрасейскіх дабравольцаў. Адбываюцца баі паміж паліцыяй і гвардэйцамігвардзейцамі і бяндэрскімі апалчэнцамі. [[9 красавіка]] на дапамагудапамогу малдаўскім паліцэйскім і валанцерамваланцёрам накіраванаянакіраваныя часцічасьці рэгулярнай арміі [[Малдова|Малдовы]]. КДа сярэдзінесярэдзіны маятраўня вайнывайна прыняла пазіцыйныпазыцыйны характэр. З абoдзьвухабoдвух бакоў выкарыстоўвался цяжкая артылерыя і бронетэхніка.

Да сярэдзіны чэрвеначэрвеня праходзіла сцягіваннесьцягваньне малдаўскіймалдаўскіх войскаў кда [[ПрыднчстроўеПрыднястроўе|ПрыднястроўюПрыднястроўя]], забяспячэннезабесьпячэньне іх тэхнікай і навабранцамі. ФарміравалісяФармаваліся атрады румынскіх дабравольцаў. [[19 чэрвеначэрвеня]] малдаўскія войскі атакавалі [[Прыднястроўе]] на Бяндэрскім, Рыбніцкім, Кошніцкім і Качыерскім напрамках (усяго ад 7700 да 9000 чалавек, больш за 100 адзінак артылерыі і каля 40 едзінакадзінак бронетэхнікі). У [[Бяндэры|Бяндэрах]] развярнулісяразгарнуліся жорсткія крывавыя баі з вялікім мноствам ахвяраў. Малдаўскі бок прымяніў авіяцыю. Малдаўская армія не змагла дасягнуць якіх-небудзь значных посьпехаў, і [[22 чэрвеня]] фронт стабілізавалсястабілізаваўся.

[[25 чэрвеня]] рэзка абвастрылася абстаноўка пад [[Дубасары|Дубасарамі]]. ПасляПасьля артэлерыйскагаартылярыйскага абстрэлу Дубасарскай ГЭС і цэнтрльнайцэнтральнай часткі [[Дубасары|ДубасарДубасараў]], малдаўская армія перайшла ў наступленненаступ пры падтрымцы авіяцыі. Але поспехапосьпеху яноён неня меламеў. Да [[29 червеня]] вялася моцная артылерыйская стрэльбастраляніна па пазіцыяхпазыцыях прыднястроўцаў. МалдайскіМалдаўскі бок подцягваўпадцягваў да раёну баявых дзеянняўдзеяньняў цяжкую артылерыю. У [[Бяндэры|Бяндэрах]] ішлі баі. Страты сярод грамадзянскагацывільнага насельніцтва наблізіліся да 600 забітых і 3000 параненых. Горад пакінулапакінулі каля ста тысячтысячаў чалавек.

[[2 ліпеня]] малдаўскі бок зноў абстраляў [[Дубасары]], з’явілісязьявіліся забітыя і параненыя. У выніку ўдараўдару булабыла разбураная сістэма ўпраўленнякіраваньня турбінамі на ГЭС, што прывалопрывяло да рэзкага ўздыму вады, які пагражаў экалагічнайэкалягічнай катастрофафкатастрофай абодзьвумабодвум берагам. У адказ у ноч з [[2 ліпеня|2]] на [[3 ліпеня]] прыднястроўская артылерыя насеслананесла самы моцнамоцны ударўдар за весьўвесь час вайны сіламі васьмі дывізіёнаў і шасці мінаметных батарэй. Ен прывеў да шматлікіх ахвяраў з малдаўскага боку і дэмаралізацыі малдаўскай арміі, якая ўбачыла, што няма ніякіх прызнакаў аслабленняаслабленьня сілсілаў прыднястроўцаў.

У пачатку ліпеня было дасягнута пагадненнепагадненьне аб перамір’езамірэньні, [[21 чэрвеня]] паміж прэзідэнтампрэзыдэнтам [[РасіяРасея|РасііРасеі]] Б. М. [[Барыс Ельцын|ЕльцынымБ. М. Ельцынам]] і [[ІалдоваМалдова|Малдовы]] М. [[Мірча СнегурСьнегур|СнегурамМ. Сьнегурам]] падпісана пагадненнепагадненьне «Аб асноўных прынцыпах урэгуляванняурэгуляваньня узброенагаўзброенага канфліктаканфлікту ў Прыднястроўскім рэгіене Рэспублікі Малдова», якое паклала канец актыўным баявым дзеяннямдзеяньням.

ПасляПасьля вайны працягваюцца перамовы аб статусе рэспублікі, якая дэ-фактыфакта з’яўляеццазьяўляецца незалежнай. Праведзены выбары прэзідентапрэзыдента і парламентапарляманту, прянятаяпрынятая канстытуціяканстытуцыя. Паступова адрадзілася эканоміка. [[17 верасьня]] [[2006]] годагоду ў [[Прыднястроўе|Прыднястроўі]] быў праведзены рэферэндум, на якім, згодазгодна з афіцыйнымі дадзенымі ЦэнтрвыбаркамаЦэнтарвыбаркаму ПМР, 97,1% удзельнікаў рэферэндумарэферэндуму прагаласавалапрагаласавалі за незалежнасцьнезалежнасьць з далучэннемдалучэньнем у будучыні да [[РасіяРасея|РасііРасеі]], 2,3% — за далучэннедалучэньне да [[Малдова|Малдовы]].