Таварыства філяматаў: розьніца паміж вэрсіямі

'''Тавары́ства філяма́таў''' (ад [[грэцкая мова|грэцкага]] «''які імкнецца да веданьня''») — таемнае патрыятычнае і асьветніцкае аб'яднаньнеаб’яднаньне беларускіх і польскіх студэнтаў [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэтаўнівэрсытэту]], якое дзейнічала ў [[1817]]—[[1823]] гадох, чальцамі якога былі пасьля выбітныя паэты, навукоўцы, грамадзкія дзеячы.

Зараджэньне таварыства адносіцца да восені [[1817]] годагоду, калі [[1 кастрычніка]] было створанае па ініцыятыве [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]], [[Ануфры Петрашкевіч|Ануфрыя Петрашкевіча]], [[Юзэф Ежоўскі|Юзэфа Ежоўскага]] ''Таварыства сяброў карыснай пацехі''. Ва ўстаноўчым сходзе ўдзельнічалі таксама Бруна Сухецкі і Эразм Палюшынскі, які быў абраны віцэ-прэзыдэнтам і скарбнікам таварыства; прэзыдэнтам стаў Юзэф Ежоўскі. У лістападзе таго жаж годагоду ў таварыства былі прынятыя [[Францішак Малеўскі]], сын рэктара Віленскага ўнівэрсытэтаўнівэрсытэту [[Сымон Малеўскі|Сымона Малеўскага]], [[Восіп Кавалеўскі]] і [[Зыгмунд Навіцкі]].

Пры ўдзеле [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Тамаш Зан|Тамаша Зана]] таварыства было ператворанае і названа ''Таварыствам філяматаў''; быў прыняты новы статут з 272 правіламі. Першапачатковымі мэтамі былі самаадукацыя і самаўдасканальваньне чальцоў, зьвязаных сяброўствам. Структура арыентавалася на навуковыя і літаратурныя таварыствы. Арганізацыя складалася з двух адзьдзяленьняўаддзяленьняў — літаратуры і маральных навук з Ф. Малеўскім, затым А. Міцкевічам на чале ([[1818]]—[[1819]]), і фізыка-матэматычнага і мэдыцыны пад кіраўніцтвам А. Петрашкевіча. Дзейнасьць складалася ў чытаньні і крытычных разборах сваіх твораў, дыскусіях аб прачытаных кнігах і г. д.

Пад уплывам прафэсара Віленскага ўнівэрсытэтаўнівэрсытэту [[Яўхім Лялевель|Яўхіма Лелевеля]] з [[1818]] годагоду ў праграме таварыства зьявіліся грамадзкія мэты, а ў [[1819]] годзе праграма набыла выразную палітычную і патрыятычную афарбоўку. У розны час у чальцы таварыства былі прынятыя Дамінік Цэзары Ходзька, Казімір Пясецкі, [[Ігнат Дамейка]], [[Міхал Рукевіч]], [[Ян Сабалеўскі]] ([[1819]]), [[Вінцэнцій Будрэвіч]] ([[1820]]), Станіслаў Казакевіч ([[1822]]). Самым старэйшым ззь філяматаў быў Ежоўскі, які нарадзіўся каля [[1795]] годагоду, самым малодшым — Дамейка (1802 годагоду нараджэньня).

Таварыства філяматаў заставалася таемным і з абмежаваным лікам чальцоў — 21 чалавек або 19, без З. Навіцкага, які па сканчэньні ўнівэрсытэтаўнівэрсытэту служыў настаўнікам у [[Беласток]]у і чальцом таварыства не лічыўся, а таксама без Б. Сухецкага і Э. Палюшынскага, выключаных за бязьдзейнасьць. Аднак яно ахапіла сваім уплывам віленскае студэнцтва і гімназічнае асяродзьдзе галоўным вобразамчынам праз свае даччыныя арганізацыі, філіялы — легальныя і таемныя кружкі і таварыствы: Зьвяз сяброў ([[1819]]), ператвораны ў [[1822]] годзе ў Зьвяз філадэльфістаў (38 чальцоў); Гурток прамяністых, [[1820]]), афіцыйна названым Таварыствам сяброў карыснай пацехі (168 чальцоў); таварыства філярэтаў ([[1820]]; 176 чальцоў), Таварыства паэтаў ([[1823]]; 17 чальцоў).

Філяматы ўсталявалі кантакты са старэйшым пакаленьнем змоўшчыкаў зь ліку дзейнічалых у [[Летува|Летуве]] [[масоны|масонаў]], зь нелегальнымі арганізацыямі ў [[Каралеўства Польскае|Каралеўстве Польскім]] і ззь [[дзекабрысты|дзекабрыстамі]].

У [[1823]] годзе найслынныя філяматы і філярэты былі арыштаваныя і знаходзіліся ў зьняволеньні ў былых віленскіх кляштарах, пакуль цягнулася шматмесячнае сьледзтва, распачатае [[Мікалай Навасільцаў|Мікалаем Навасільцавым]]. Частка філяматаў утрымоўвалася ў зьняволеньні ў былым кляштары місыянэраў, частка — у былым базыльянскім кляштары Сьвятой Троіцы (цяпер на будынку маецца мэмарыяльная табліца на літоўскайлетувіскай і польскай мовах, якая абвяшчае, што тут з [[23 кастрычніка]] [[1823]] годагоду па [[21 красавіка]] [[1824]] годагоду быў заключаны Адам Міцкевіч разам зь іншымі філяматамі і разгортваецца дзеяньне трэцяй часткі «Дзядоў»).

Суду было адданае 108 удзельнікаў студэнцкіх арганізацыйарганізацыяў (найбуйнынайбуйнейшы студэнцкі палітычны працэс у Эўропе таго часу). Дваццаць зь іх увосень [[1824]] годагоду былі альбо прысуджаныя да турэмных тэрмінаў з наступнай высылкай (Тамаш Зан, Адам Сузін, Ян Чачот), альбо высланыя ў глыб Расеі (Адам Міцкевіч, [[Восіп Кавалеўскі]]).

{{Commons|Category:Filomaci|выгляд=міні}}