Медзь: розьніца паміж вэрсіямі

|Зьлева = [[ЦынкНікель]]

|Справа = [[НікельЦынк]]

|Група = 11 (Ib)

'''Медзь''', '''сьпіж'''<ref name="br1925">[http://slounik.org/bn/%D1%81%D1%8C/141 Сьпіж] // {{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (1925, 1993)}}</ref> ('''Cu''', {{мова-la|Cuprum|скарочана}}) — [[хімічны элемэнт]], ружова-чырвоны [[мэтал]]. Гэта плястычны мэтал зь вельмі высокай цяпло- й электраправоднасьцю, з-за чаго зьяўляецца добрым правадніком [[электрычны ток|электрычнага току]] й цеплыні. Медзь бяз прымешкаў зьяўляецца мяккай і падатлівай, адкрытая паверхня мае першапачаткова чырвона-аранжавы колер. Гэты элемэнт часьцяком выкарыстоўваецца ў якасьці правадніку цяпла й электраэнэргіі, будаўнічага матэрыялу й складовай частцы розных мэталічных [[стопак|сплаваў]], то бок выкарыстоўваецца ў ювэлірнай справе, у вытворчасьці марскога абсталяваньня й вырабу манэтаў і гэтак далей. Прыродная медзь складаецца з двух [[ізатоп]]аў<ref>Корзун Б. В. Медзь // {{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 249</ref>: ⁶³Cu (69,15%) і ⁶⁵Cu<ref>WebElements, https://www.webelements.com, accessed October 2020.</ref>. Штучна атрыманыя радыёактыўныя ізатопы з масавымі лікамі 52—80<ref>Зимина Г. В. МЕДЬ // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); https://bigenc.ru/chemistry/text/2198522 Дата обращения: 25.10.2020</ref>.

Медзь зьяўляецца адным зь нешматлікіх мэталаў, якія сустракаюцца ў прыродзе ў форме самародкаў<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)|спасылка=http://alcala.ru/bse/izbrannoe/slovar-M/M12431.shtml|артыкул=Медь}}</ref>, калі яе можна амаль адразу выкарыстоўваць, у адрозьненьне ад мэталаў, якія неабходна здабываць з [[руда|руды]]. Гэта прывяло да вельмі раньняга выкарыстаньня чалавекам прыкладна з 8000 году да н. э.<ref>{{Спасылка|загаловак=Copper|выдавец=Encyclopædia Britannica|дата публікацыі=September 06, 2019|url=https://www.britannica.com/science/copper|дата=24 красавіка 2020}}</ref> Медзь сталася першым мэталам, які быў выплаўлены чалавекам з руды, што адбылося каля 5000 году да н. э. Таксама, гэты мэтал разам з [[цына]]й стаў першым мэталам, які быў выкарыстаны ў прыгатаваньні сплаву — [[бронза|бронзы]], каля 3500 году да н. э. У [[Старажытны Рым|рымскую эпоху]], медзь галоўным чынам здабывалася на [[Кіпр]]ы, такім чынам, дзякуючы гэтаму востраву мэтал атрымаў свой лацінскі назоў. Ягоныя злучэньні звычайна сустракаюцца ў выглядзе соляў медзі (II).

Медзь мае важнае значэньне для ўсіх жывых арганізмаў як дыетычны макраэлемэнт, паколькі ён зьяўляецца адным з ключавых складнікаў дыхальнага фэрмэнтавага комплексу [[цытахром с-аксыдаз]]ы. У [[малюскі|малюскаў]] і [[ракападобныя|ракападобных]] медзь уваходзіць у склад крывянога пігмэнту [[гэмацыянін]]у, што замяняе жалезавы комплекс [[гэмаглабін]]у ў [[рыбы|рыб]] і іншых [[хрыбетныя|хрыбетных]]. У людзей медзь сустракаецца ў асноўным у [[печань|печані]], [[цягліцы|цягліцах]] і [[косьць|костках]]<ref>{{Кніга|адказны=Johnson, MD PhD, Larry E., ed. (|год=2008). [|спасылка=http://www.merckmanuals.com/home/disorders_of_nutrition/minerals/copper.html ''«|частка=Copper»'']. |загаловак=Merck Manual Home Health Handbook. |выдавецтва=Merck Sharp & Dohme Corp., a subsidiary of Merck & Co., Inc.}}</ref>. Цела дарослага чалавека зьмяшчае ад 1,4 да 2,1 мг медзі на кіляграм масы цела<ref>[{{Спасылка|url=https://www.copper.org/consumers/health/cu_health_uk.html «|загаловак=Copper in Human Health»]. |выдавец=Copper Development Association Inc.|дата=22 чэрвеня 2018}}</ref>.

Большасьць медзі здабываецца ў выглядзе сульфідаў медзі ў буйных кар’ерах ў медна-парфіраваных радовішчах, якія ўтрымліваюць ад 0,4 да 1,0% медзі. Прыкладамі такіх радовішчаў зьяўляюцца шахты [[Чукікамата]] ў [[Чылі]], [[Бінга-Каньён]] ({{мова-en|Bingham Canyon|скарочана}}, [[Юта]]) і [[Эль-Чына]] (ці проста Чына, {{мова-en|Chino|скарочана}}, [[Нью-Мэксыка]]) у [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]. Згодна з [[Брытанская геалягічная служба|Брытанскай геалягічнай службай]] у [[2005]] годзе Чылі была найбуйнейшым вытворцам медзі з руднікоў, акрамя таго трэць усёй здабычы прыпадала на ЗША, [[Інданэзія|Інданэзію]] і [[Пэру]]<ref>{{Кніга|аўтар=Hammond, C. R. (|год=2004). |загаловак=The Elements, in Handbook of Chemistry and Physics |выданьне=81st edition. |выдавец=CRC press. ISBN |isbn=0-8493-0485-7.}}</ref>. Медзь можа таксама быць адноўлена праз [[падземнае вылугоўваньне]]. Некалькі радовішчаў у штаце [[Арызона]] лічацца першымі кандыдатамі для прымяненьня гэтага мэтаду<ref>[{{Спасылка|url=http://www.azcentral.com/arizonarepublic/business/articles/2011/06/19/20110619copper-new-method-fight.html |загаловак=A new method to harvest copper]. |выдавец=Azcentral.com|дата публікацыі=19 чэрвеня 2011}}</ref>. Колькасьць выкарыстоўваемай медзі павялічваецца і колькасьць медзі ледзь задавальняе ўзровень выкарыстаньня ў разьвітых краінах<ref>{{Артыкул|аўтар=Gordon, R. B.; Bertram, M.; Graedel, T. E. (|год=2006). [|спасылка=http://www.pnas.org/content/103/5/1209.full |загаловак=Metal stocks and sustainability]. |выданьне=PNAS |volume=103 (|нумар=5): |pages=1209–1214.}}</ref>.

{{Commons|Category:Copper}}