Вікіпэдыя

Кітай: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Dymitr (гутаркі | унёсак)
61 388 правак
д →‎Крыніцы: стыль
Радок 41:
'''Кіта́й''', '''Кіта́йская Наро́дная Рэспу́бліка''' ([[кітайская мова|па-кітайску]]: 中国 ці 中华人民共和国 {{Праслухаць|Zh-Zhonghua renmin gongheguo.ogg}}) — краіна ў паўночна-ўсходняй [[Азія|Азіі]], якая мяжуе з 14 краінамі — [[Аўганістан]]ам, [[Бутан]]ам, [[Віетнам]]ам, [[Індыя]]й, [[Казахстан]]ам, [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]], [[Кыргыстан]]ам, [[Лаос]]ам, [[Манголія]]й, [[М’янма]]й, [[Нэпал]]ам, [[Пакістан]]ам, [[Расея]]й, [[Таджыкістан]]ам. Кітай займае першае месца ў сьвеце паводле колькасьці насельніцтва, якое складае каля 1,404 млрд чалавек<ref name="esaun"/>. Такім чынам, Кітай займае першае месца ў сьвеце па колькасьці насельніцтва. Агульная плошча краіны дасягае каля 9,6 млн км², то бок краіна па гэтаму паказчыку займае чацьвёрты радок у сьвеце<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html «The World Factbook»]. Central Intelligence Agency.</ref>. Дзяржава кіруецца [[Камуністычная партыя Кітаю|Камуністычнай партыяй Кітаю]] і падзяляецца на 22 правінцыі, 5 аўтаномных рагіёнаў, 4 прамыя кантраляваныя муніцыпалітэты ([[Пэкін]], [[Цяньцьзінь]], [[Шанхай]] і [[Чунцін]]), а таксама спэцыяльныя адміністрацыйныя раёны [[Ганконг]] і [[Макао]].
 
Кітай зьяўляецца адной зь першых сусьветных цывілізацыяй, якая паўстала на ўрадлівай зямлі ў басэйне рэкі [[Хуанхэ]] ў на [[Паўночна-кітайская раўніна|Паўночна-кітайскай раўніне]]. На працягу тысячагодзьдзяў палітычная сыстэма Кітаю была заснаваная на спадчыннай манархіі ці дынастыі, пачынаючы з паўлегендарнай [[дынастыя Ся|дынастыі Ся]] ў XXI стагодзьдзі да н. э. З тых часоў Кітай значна пашыраўся, распадаўся і зноўку павялічваўся шмат разоў. У III стагодзьдзі да н. э. [[дынастыя Цын]] аб’яднала Кітай ​​і стварыла першую кітайскую імпэрыю. За часам наступнай [[дынастыя Хань|дынастыі Хань]], якая кіравала краінай з 206 году да н. э. да 220 году н. э., пабачылі сьвет некаторыя з самых перадавых тэхналёгіяў і вынаходзтваў на той час, у тым ліку вытворчасьці [[папера|паперы]] і вынаходзтва [[компас]]у, а таксама інавацыі і сфэры сельскай гаспадаркі і мэдыцыне. Вынаходзтва [[порах]]у і [[ручны набор|ручнога набору]] ў часы панаваньня [[дынастыя Тан|дынастыі Тан]] (618—907 гады) і [[дынастыя Сун|дынастыі Сун]] (960—1127 гадоў) завяршылі зьяўленьне [[чатыры вялікія вынаходкі|чатырох вялікіх вынаходак]]. Культура Кітаю дынастыі Тан шырока распаўсюдзілася ў Азіі разам з разьвіцьцём новага марскага шаўковага шлях да [[Мэсапатамія|Мэсапатаміі]] і [[Самалійскі паўвостраў|Афрыканскага рогу]]<ref>Bowman, John S. (2000). ''«Columbia Chronologies of Asian History and Culture»''. New York: Columbia University Press. — С. 104—105.</ref>. Дынастычныя пэрыяды скончылася ў 1912 годзе разам [[Сыньхайская рэвалюцыя|Сыньхайскай рэвалюцыяй]], якая паклала канчатак [[дынастыя Цын|дынастыі Цын]] і пераўтварыла краіну ў рэспубліку. [[Грамадзянская вайна ў Кітаі|Кітайская грамадзянская вайна]] прывяла да падзелу тэрыторыі ў 1949 годзе, калі Камуністычная партыя Кітаю ўтварыла Кітайскую Народную Рэспублікі, унітарную аднапартыйную сувэрэнную дзяржаву на мацерыковай частцы Кітаю, у той час як [[Гаміньдан]] пад кіраўніцтвам ураду адступілі на востраў [[Тайвань]]. Палітычны статус Тайваня на сёньня застаецца спрэчным. Рэспубліка Беларусь афіцыйна падтрымлівае палітыку адзінага Кітаю і мае дыпляматычныя дачыненьні толькі з КНР.
 
Нацыянальнай валютай краіны зьяўляецца [[кітайскі юань|юань рэнмінбі]], а ў спэцыяльным адміністрацыйным раёне Ганконг выкарыстоўваецца [[ганконскі даляр]]. З моманту прасоўваньня эканамічных рэформаў у 1978 годзе, эканоміка Кітаю зьяўляецца адной з самых хуткарослых у сьвеце. Ейны штогадовы рост стабільна перавышае 6 працэнтаў<ref>[https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?end=2016&locations=CN&start=1961&year_high_desc=true «GDP growth (annual %)»]. World Bank.</ref>. Па стане на 2016 год, гэта другая паводле велічыні эканомікі ў сьвеце паводле намінальнага СУП і самая вялікая паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці<ref>[https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.PP.CD?locations=CN&year_high_desc=true «GDP, PPP (current international $)»]. World Bank.</ref>. Кітай таксама зьяўляецца найбуйнейшым у сьвеце экспартэрам і другім паводле велічыні імпартэрам тавараў<ref>[https://www.telegraph.co.uk/finance/economics/9860518/China-trade-now-bigger-than-US.html «China trade now bigger than US»]. Daily Telegraph.</ref>. Акрамя таго, Кітай мае ў сваім арсэнале ядзерную зброю і самае вялікае сталае войска ў сьвеце. Абаронны бюджэт зьяўляецца другім паводле велічыні ў сьвеце<ref>[http://archive.defense.gov/pubs/2013_China_Report_FINAL.pdf «Military and Security Developments Involving the People's Republic of China 2013»]. US Secretary of Defense.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20150209162900/http://www.sipri.org/media/newsletter/essay/perlo-freeman-mar-2013 «Mar. 2014: Deciphering China's latest defence budget figures»]. SIPRI.</ref>. КНР зьяўляецца сталым чальцом [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў]]. Кітай таксама зьяўляецца вядучым чальцом шматлікіх фармальных і нефармальных шматбаковых арганізацыяў, як то [[Шанхайская арганізацыя супрацы|Шанхайская арганізацыя супрацоўніцтва]], [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]], [[Азіяцка-тыхаакіянскае эканамічнае супрацоўніцтва]], [[БРІКС]] і [[Група дваццаці|G20]]. Зьяўляючыся адной зь вядучых рэгіянальных дзяржаваў Азіі, краіна характарызуецца і як патэнцыйная звышдзяржава<ref>[http://www.carnegieendowment.org/events/index.cfm?fa=eventDetail&id=851&prog=zch «From Rural Transformation to Global Integration: The Environmental and Social Impacts of China's Rise to Superpower»]. Carnegie Endowment for International Peace.</ref><ref>[https://www.bbc.co.uk/news/magazine-19995218 «A Point Of View: What kind of superpower could China be?»]. BBC.</ref>.
Радок 65:
[[Файл:Lujiazui tallest buildings.jpg|міні|Шанхайскі сусьветны фінансавы цэнтар.]]
[[Файл:Shanghaistockexchange.jpg|міні|Будынак [[Шанхайская фондавая біржа|Шанхайская фондавай біржы]], адной з магутнейшых у сьвеце.]]
У старажытнасьці меў адну з самых магутных эканомік у сьвеце, і на працягу стагодзьдзяў бачыў цыклі росквіту і заняпаду<ref>[http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/custom/portlets/recordDetails/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_SearchValue_0=ED460052&ERICExtSearch_SearchType_0=no&accno=ED460052 «China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st Century»]. World Bank Publications. Institute of Education Sciences.</ref>. З моманту заснаваньня ў 1949 годзе да канца 1978 году Кітайская Народная Рэспубліка мела плянавую эканоміку савецкага тыпу. Пасьля сьмерці [[Мао Дзэ-дун|Мао Дзэ-дуна]]а ў 1976 годзе і, як следзтвасьледзтва, сканчэньня пэрыяду [[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі|Культурнай рэвалюцыі]], [[Дэн Сяопін]] і новае кітайскае кіраўніцтва пачало рэфармаваць эканоміку і рухацца ў напрамку больш рынкава-арыентаванай зьмяшанай эканоміцы з захаваньнем аднапартыйнай сыстэмы. Калектывізацыя сельскай гаспадаркі была дэмантаваная, а сельскагаспадарчыя землі прыватызаваныя, у той час як зьнешняя гандаль стаўся асноўным напрамкам працы, што прывяло да стварэньня спэцыяльных эканамічных зонаў (СЭЗ). Неэфэктыўныя дзяржаўныя прадпрыемствы былі рэарганізаваныя, а вельмі стратныя ззь іх былі адразу зачыненыя, што прывяло да росту беспрацоўя. Пасьля гэтых эканамічных рэформаў Кітай ператварыўся ў высока дывэрсіфікаваную эканоміку і стаўся адным з самых уплывовых гульцоў у міжнародным гандлі. Асноўныя сэктары, дзе Кітае мае высокую канкурэнтаздольнасьць, складаюць вытворчасцьвытворчасьць, здабыча, выраб [[сталь|сталі]], [[тэкстыль|тэкстылю]], аўтамабільная вытворчасьць і вытворчасьць энэргіі, банкаўская справа, [[электроніка]], [[сувязь (тэхніка)|тэлекамунікацыя]], нерухомасьць, электронная камэрцыя і турызм. Па стане на 2017 год Кітай мае другую паводле велічыні эканоміку ў сьвеце з пункту гледжаньня намінальнага СУП, на агульную суму каля $12 трлн паводле зьвестак [[Міжнародны валютны фонд|Міжнароднага валютнага фонду]]<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C946%2C914%2C137%2C612%2C546%2C614%2C962%2C311%2C674%2C213%2C676%2C911%2C548%2C193%2C556%2C122%2C678%2C912%2C181%2C313%2C867%2C419%2C682%2C513%2C684%2C316%2C273%2C913%2C868%2C124%2C921%2C339%2C948%2C638%2C943%2C514%2C686%2C218%2C688%2C963%2C518%2C616%2C728%2C223%2C836%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C359%2C960%2C453%2C423%2C968%2C935%2C922%2C128%2C714%2C611%2C862%2C321%2C135%2C243%2C716%2C248%2C456%2C469%2C722%2C253%2C942%2C642%2C718%2C643%2C724%2C939%2C576%2C644%2C936%2C819%2C961%2C172%2C813%2C132%2C726%2C646%2C199%2C648%2C733%2C915%2C184%2C134%2C524%2C652%2C361%2C174%2C362%2C328%2C364%2C258%2C732%2C656%2C366%2C654%2C734%2C336%2C144%2C263%2C146%2C268%2C463%2C532%2C528%2C944%2C923%2C176%2C738%2C534%2C578%2C536%2C537%2C429%2C742%2C433%2C866%2C178%2C369%2C436%2C744%2C136%2C186%2C343%2C925%2C158%2C869%2C439%2C746%2C916%2C926%2C664%2C466%2C826%2C112%2C542%2C111%2C967%2C298%2C443%2C927%2C917%2C846%2C544%2C299%2C941%2C582%2C446%2C474%2C666%2C754%2C668%2C698%2C672&s=NGDPD&grp=0&a=&pr.x=45&pr.y=14 «World Economic Outlook Database»]. International Monetary Fund.</ref>. З пункту гледжаньня парытэту пакупніцкай здольнасьці эканоміка Кітаю з 2016 году зьяўляецца самай буйной у сьвеце<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=55&pr.y=9&sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=924&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= «Estimates for 2014 nominal GDP»]. International Monetary Fund.</ref>. Паводле разьліку СУП на душу насельніцтва Кітай займае 70 радок, што робіць яго краінай зь сярэднім узроўнем прыбытку. Акрамя таго разьвіцьцё краіны мае нераўнамерны характар. Буйныя гарады і прыбярэжныя рэгіёны зьяўляюцца значна больш заможнымі ў параўнаньні зь сельскімі і ўнутранымі рэгіёнамі<ref>[https://www.ft.com/content/9c6203d8-e1d9-3ca3-818a-e55b409ece94 «China's path to tackling regional inequality»]. Financial Times.</ref>. Сучасны Кітай у асноўным характарызуецца тым, што мае рынкавую эканоміку, заснаваную на існаваньні [[прыватная ўласнасьць|прыватнай уласнасьці]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090909205947/http://english.eastday.com/e/ICS/u1a4035916.html «China is already a market economy—Long Yongtu, Secretary General of Boao Forum for Asia»]. EastDay.com.</ref>, і зьяўляецца адным зь вядучых прыкладаў дзяржаўнага [[капіталізм]]у<ref>[https://blogs.forbes.com/greatspeculations/2010/03/22/communism-is-dead-but-state-capitalism-thrives/ «Communism Is Dead, But State Capitalism Thrives»]. Forbes.</ref>. Дзяржава па-ранейшаму дамінуе ў стратэгічных сэктарах, як то вытворчасьць энэргіі і [[цяжкая прамысловасць]], але прыватнае прадпрыемства моцна ўзрасло. На 2008 год налічвалася прыкладна 30 млн прыватных прадпрыемстваў<ref>[https://web.archive.org/web/20080726102845/http://www.cis.org.au/issue_analysis/IA95/ia95.html «Putting Democracy in China on Hold»]. The Center for Independent Studies.</ref>.
 
[[Файл:Alibaba group Headquarters.jpg|міні|зьлева|Штаб-кватэра кітайскага інтэрнэт-гіганту [[Alibaba Group]] у [[Ханчжоў]].]]
За часам эканамічнай лібэралізацыі Кітай увайшоў у сьпіс найбольш хутка растучых эканомік сьвету<ref>[https://fas.org/sgp/crs/row/RL33534.pdf «China's Economic Rise: History, Trends, Challenges, and Implications for the United States»]. Congressional Research Service.</ref>, абапіраючыся ў асноўным на інвэстыцыйны і экспартна-арыентаваны рост<ref>[http://www.chinadaily.com.cn/bizchina/2008-11/21/content_7228346.htm «China must be cautious in raising consumption»]. China Daily.</ref><ref>[https://data.worldbank.org/indicator/NE.EXP.GNFS.ZS?locations=CN «Exports of goods and services (% of GDP)»]. World Bank.</ref>. Паводле зьвестак МВФ, сярэднегадавы рост СУП Кітаю ў пэрыяд з 2001 па 2010 гады складаў 10,5%. У першыя гады пасьля фінансавага крызісу 2007 году тэмпы эканамічнага росту ў Кітаі былі эквівалентныя росту усіхўсіх краінаў [[Група сямі|G7]] разам узятых<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/business-13802453 «Will China's Economy Stumble?»]. BBC.</ref>. У 2009 Кітай пераўзышоў Японію па валавым аб’ёме прамысловай вытворчасьці і выйшаў на другое месца ў сьвеце. Разам тры краіны, як то ЗША, Кітай і Японія, забясьпечваюць роўна палову сусьветнай прамысловай вытворчасьці. Паводле індэксу кампаніі [[Citigroup]] па стане на люты 2011 году Кітай меў вельмі высокі рэйтынг росту<ref>[http://www.businessinsider.com/willem-buiter-3g-countries-2011-2?slop=1 «3G Countries»]. Business Insider.</ref>. Ягоная высокая прадукцыйнасьць, нізкія выдаткі на працоўную сілу і адносна добрая інфраструктура зрабілі гэтую краіну сусьветным лідэрам у вытворчасьці. Тым ня менш, кітайская эканоміка моцна энэргаёмістая і неэфэктыўная<ref>[https://web.archive.org/web/20051217221558/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/EASTASIAPACIFICEXT/CHINAEXTN/0%2C%2CcontentMDK%3A20680895~pagePK%3A1497618~piPK%3A217854~theSitePK%3A318950%2C00.html «China Quick Facts»]. World Bank.</ref>. Кітай стаўся найбуйнейшым у сьвеце спажыўцом энэргіі ў 2010 годзе<ref>[https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703720504575376712353150310 «China Becomes World's Biggest Energy Consumer»]. Wall Street Journal.</ref>. У 2013 годзе Кітай абышоў ЗША і стаў найбуйнейшым імпартэрам [[нафта|нафты]] ў сьвеце<ref>[http://www.businessinsider.com/china-energy-use-2012-8?op=1 «The Ultimate Guide To China's Voracious Energy Use»]. Business Insider.</ref>. Акрамя таго, афіцыйныя дадзеныя па СУП часам разглядаюцца як ненадзейныя з прычыны агалоску выпадкаў маніпуляваньня зьвесткамі<ref>[https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-04-19/china-s-economic-stats-have-a-credibility-problem «China's Economic Numbers Have a Credibility Problem»]. Bloomberg.</ref>. На пачатку 2010-х гадоў тэмпы эканамічнага росту Кітаю пачалі запавольвацца на тле ўнутраных крэдытных праблемаў і паслабленьня міжнароднага попыту на кітайскі экспарт<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/business-19975112 «China's economy slows but data hints at rebound»]. BBC.</ref><ref>[https://www.bloomberg.com/view/articles/2013-06-24/china-loses-control-of-its-frankenstein-economy «China Loses Control of Its Frankenstein Economy»]. Bloomberg.</ref>.
 
Індустрыя электроннай камэрцыі Кітаю ўзьляцела ў 2009 годзе, дзякуючы росту інтэрнэт-гігантаў [[Tencent]] і [[Alibaba]], [[WeChat]] і [[Tmall]], якія сталі часткай паўсядзённага сучаснага кітайскага жыцьця. У Кітаі шырокі разьвіты рынак [[вэнчурны капітал|вэнчурнага капіталу]], а таксама маецца вялікая колькасьць [[стартап]]аў<ref>[https://venturebeat.com/2017/10/14/china-now-rivals-u-s-in-vc-investments/ «China now rivals U.S. in VC investments»]. Venturebeat.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140219223010/http://www.thefinancialist.com/not-just-a-paypal-clone-chinas-internet-giants-chart-their-own-course/ «China's Internet Giants Lead in Online Finance»]. The Financialist.</ref>. Турызм таксама зьяўляецца адной з асноўных сэктараў эканомікі. У 2017 годзе на гэты сэктар прыпаў 11,04% СУП, які згенэраваў каля $1,35 трлн, а таксама спрыяў прамой і ўскоснай занятасьці да 28,25 мільёнаў чалавек.
 
Кітай зьяўляецца чальцом [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя|СГА]] і ёсьць найбуйнейшай у сьвеце гандлёвай дзяржавай, з агульным аб’ёмам міжнароднага гандлю коштам у $3,87 трлн у 2012 годзе. Валютныя рэзэрвы краіны дасягнулі $2,85 трлн да канца 2010 году, павялічыўшыся на 18,7% у параўнаньні з папярэднім годам, што робіць запасы Кітаю на сёньняшні дзень найбуйнейшым у сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20100613163056/http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601087 «China's Foreign-Exchange Reserves Surge, Exceeding $2 Trillion»]. Bloomberg.</ref>. У 2012 годзе Кітай стаў найбуйнейшым атрымальнікам прамых замежных [[інвэстыцыя]]ў, прыцягнуўшы $253 млрд<ref name="fdi">[http://www.oecd.org/daf/inv/FDI%20in%20figures.pdf «FDI in Figures»]. OECD.</ref>. Кітай таксама інвэстуе за мяжой, агульны аб’ёмам кітайскіх інвэстыцыяў склаў у 2012 годзе $64,4 млрд<ref name="fdi"/>. Кітай зьяўляецца асноўным уладальнікам амэрыканскай дзяржаўнай пазыкі, купляючы аблігацыі ЗША на трлн даляраў<ref>[http://money.cnn.com/2009/07/29/news/economy/china_america_lender_respect.fortune/index.htm «Washington learns to treat China with care»]. CNN.</ref>. Аднак, Кітай часьцяком мае праблемы праз сваё заніжэньне абменнага курсу [[кітайскі юань|юаня]], выклікаючы канфлікты ззь іншымі буйнымі эканомікамі сьвету<ref>[http://www.china-embassy.org/eng/gyzg/t213645.htm «China widens yuan, non-dollar trading range to 3%»]. China Embassy.</ref><ref>[http://www.chinadaily.com.cn/china/2008-01/11/content_6387775.htm «2007 trade surplus hits new record – $262.2B»]. China Daily.</ref>. У 2012 годзе ўрад Кітаю павялічыў дапушчальную долю замежных сродкаў у [[капітал]]е прадпрыемстваў з 20% да 30%. Пагатоў замежныя ўкладаньні ў [[Акцыя|акцыі]] прадпрыемстваў на рынку [[Каштоўная папера|каштоўных папераў]] абмяжоўваліся $1 млрд<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Катар мае намер укласьці 5 млрд даляраў у эканоміку Кітая|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=99129|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=26 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-26 121 (27236)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/99127/26cher-1.indd.pdf 1]|issn=1990-763x}}</ref>.
 
== Дачыненьні зь Беларусьсю ==
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Кітай»