|
== Этымалёґія ==
Асновы традыцыйных эрзянскіх і макшанскіх асабістых імёнаў звычайна пазначаюць альбо рысу характэру —– ''Кежай'', ''Кежут'', ''Кежапа'', ''Кежеват'', ''Кежедей'' ад кежей ‘злы’, Паруш ад паро ‘добры‘, ці перадаюць стаўленьне да дзіцяці, пачуцьця бацькоў —– Вечкас, Вечкуш, Вечкан, Вечковат, Вечкенза ад вечкемс ‘любіць’, Учай, Учват, Учесь, Учан от учемс ‘чакаць’, ці называюць месца нараджэньня дзіцяці —– Паксяй, Паксют, Пакстян ад пакся ‘поле’, Виряй, Виряс, Вирдян ад вирь ’лес’, ці зьмяшчаюць намёк на час нараджэньня —– Нуят, Нуянза, Нуякша ад нуемс ’жаць’, Пивцай ад пивцемс ‘малаціць’, Кирдяй, ад дзеяслова кирдемс —– ‘цярпець’, ‘трымаць’ —– так магли назваць дзіця, якое зьявілася на сьвет пасьля цяжкіх родаў ці доўгачаканага першынца і г. д.
У эрзян і макшан існавалі таксама імёны з асновамі, што пазначалі назвы жывёл, птушак, дрэваў ды інш., напрыклад: Овтай ад овто ‘мядзьведзь’, Пиняй, Пиняс ад пине ‘сабака’, Каргай, Каргаш ад карго ‘журавель’, Пичай ад пиче ‘сасна’, Тумай ад тумо ‘дуб’.
Дасьледаваньне эрзянска-макшанскае антрапаніміі, як і антрапоніміі будзь-якіх іншых народаў, мае вялікую навуковую цікавасьць. Яно, у прыватнасьці, можа дапамагчы пры вывучэньні пытаньняў, датычных да тапаніміі эрзян ды макшан, а ў сувязі з гэтым і іх расьсяленьня, паколькі шмат якія эрзянска-макшанскія дахрысьціянскія асабістыя імёны, падобна асабістым імёнах іншых народаў, ляглі ў аснову тых ці іншых назоваў месцаў, дзе пражывала раней ці пражывае дагэтуль эрзянска-макшанскае насельніцтва. Гэтыя ґеаґрафічныя назовы звычайна больш старажытныя за аналяґічныя, якія паходзяць ад хрысьціянскіх імёнаў.
Зь цягам часу, шмат якія эрзянска-макшанскія тапонімы паступова падпадалі пад расейскую фанэтычную і марфаляґічную адаптацыю, напрыклад, за дапамогаю суфіксаў -ова, -ева, -іна, -ін(ка) ды іншых. Так, эрзянска-макшанскі антрапонім Алтыш ляжыць у аснове назвы вёскі Алтышава (Чув. АССР), Кадыш —– в. Кадышава (Ульян. вобл., Мард. АССР), Кельдюш — в. Кельдзюшэва, Маресь — в. Марэсава. Вялікае Марэсьева, Азрапа — в. Азрапіна (Горк. вобл.), Кочкур — в. Кочкурава (Мард. АССР, Горкаў. вобл.), Кечуш — в. Кечушава, Вечкус — в. Вечкусы, Полдяс — в. Полдзясава, Судось — в. Судосева, Сыресь — в. Мардоўскія Сырэсі, Берагавыя Сырэсі (Мард. АССР), Сырэсі (Чув. АССР) і г. д.
Эрзянска-макшанскія антрапонімы нярэдка выяўляюцца ня толькі ў найменаваньнях населеных пунктаў, але й, напрыклад, у назовах рэчаў ды вазёраў, якія ў эрзян ды макшан, як правіла, складаюцца з слова, што абазначае раку, рэчку — лей (па-эрзянску), ляй (па-макшанску) ці возера — эрьке (па-эрзянску), эрьхке (па-макшанску) і візначальніка, які стаіць на першым месцы і часам зьяўляецаа антрапонімам: Кудаш-лей (Кудаш), Каба-лей (Кабай), Аляма-эрьке (Алемай) і т. п.
Гэтыя і ім падобныя эрзянскія ды макшанскія прозьвішчы зьявіліся ў сувязі з хрысьціянізацыяй. Расейскія сьвятары-місіянэры, давалі пад час хросту хрысьціянскае імя таму ці інашму эрзяніну ці макшаніну, прозьвішча яго, якое запісвалася ў царкоўных дакумэнтах, вытворнае ад асабістага імені яго бацька — «паґанца» па ўзору расейскіх прозьвішч на -оў, -еў, -ін, -(к)ін. Сын Кирдяша ставаў Кирдзяшавым ці Кирдзяшкіным (ад Кирдяшка-о), сын Кудаша — Кудашовым ці Кудашкіным (ад Кудашка-о), сын Мареся — Марэсьевым ці Марэськіным (ад Мареська-о), сын Кочемаса — Качэмасавым ці Качэмаскіным (ад Качэмаска-о) і г. д.
Некаторые эрзянска-макшанскія антрапонімы дагэтуль існуюць у якасьці назоваў роднасных ґрупаў (кудоюртонь лемть), якія складаюцца з той ці іншай колькасьці асобных, роднасных сем’яў, што паходзяць ад аднаго супольнага продка, які ў свой час насіў дахрысьціянскае імя. Так, на пытаньне «Тон“Тон кинь?»” («Ты“Ты чый?»”) у эрзянскай вёсцы Іванцава Горкаўскае вобласьці можна атрымаць у адказ: «Кежаинь»“Кежаинь” (ад Кежай), «Лямаинь»“Лямаинь” (ад Лямай), «Бубушкань»“Бубушкань” (ад Бубуш) і г. д. Падобную зьяву можна назіраць і ў іншых як эрзянскіх, так і макшанскіх вёсках.
Сярод дахрысьціянскіх эрзян ды макшан існавалі ня толькі самабыятныя, чистоўласна мордовскиеэрзянскія ды макшанскія, личныеасабістыя именаімёны, ноале ий имена,імёны запазычаныя эрзянамі заимствованныеды мордвоймакшанамі отад другихіншых народовнародаў. СредиСярод заимствованныхзапазычаных многошмат дохристианскихдахрысьціянскіх, нехристианскихнехрысьціянскіх древнерусскихстаражытнарускіх, русскихрасейскіх именімёнаў, встречаютсясустракаюцца такжетаксама антропонимыантрапонімы тюркскогоцюрскага происхожденияпаходжаньня. ЭтиГэтыя именаімёны вў мордовскихэрзянскай языкахды макшанскай мове, какяк позднеепазьней иі христианскиехрысьціянскія именаімёны, воспринятыеўспрыйнятыя такжетаксама отад русскихрасейцаў, ву тойтым илиці инойіншым степениступені изменялизьмянялі свой обликобрыс, приспосабливалисьпрыстасоўваліся кда особенностямасаблівасьцяў мордовскогоэрзянскай произношенияды макшанскай вымовы, словоизменениясловазьмены иі словообразованиясловаўтварэньня. ПроникновениеПранікненьне древнерусскихстаражытнарускіх, русскихрасейскіх дохристианскихдахрысьціянскіх, нехристианскихнехрысьціянскіх именімёнаў ву мордовскуюэрзянска-макшанскае средуасяродзьдзе могломагло начатьсяпачацца вў довольнодосыць раннююраньнюю эпоху (сзь I тысячелетиятысячагодзьдзя н. э.), воў II тысячелетиитысячагодзьдзі н. э. русскорасейска-мордовскиеэрзянска-макшанскія связисувязі укрепилисьзамацавалісь. ИзЗ наиболеенайбольш популярныхпапулярных русскихрасейскіх нехристианскихнехрысьціянскіх, самобытныхсамабыятных поза происхождениюпаходжаньнем, именімёнаў, имевшихшто хождениеіснавалі средисярод мордвыэрзян ды макшан, можноможна назватьназваць следующиенаступныя: Несмеян, Любим, Назван, Бурнай, Поздей, Чудай, Ждан, Гуляй, Малка, Девятка, Радай, Надежка, Дурай, Дурнай, Буди, Милуш, Первуш, Жадей, Живай, Петай иды дріншыя. МногиеШмат з гэтых изімёнаў этихтаксама именскладалі такжеаснову составилисучасных основуэрзянскіх современныхды мордовскихмакшанскіх фамилийімёнаў.
ДовольноДосыць широкоешырокае распространениераспаўсюджаньне имелималі средисярод дохристианскойдахрысьціянскіх мордвыэрзян антропонимыды тюркскогомакшан происхожденияантрапонімы цюрскага паходжаньня, которыеякія воспринималисьўспрымаліся мордовскимэрзянска-макшанскім населениемнасельніцтвам ву результатевыніку егояго контактовкантактаў сз тюркозычнымицюркамоўнымі, ещёяшчэ домусульманскимидамусульманскімі, а затемпотым иі мусульманскимимусульманскімі народаминародамі иі, вў первуюпершую очередьчаргу, сз татарамитатарамі. ЭтоГэта именаімёны Булай, Чембулай, Чалмай, Сабай, Китай, Мемей, Ногай, Селеват, Сюлдюк, Казанчей, Бичура, Ямаш иды дріншыя.
ОПра происхождениипаходжаньне собственноўласна мордовскихэрзянскіх личныхды именмакшанскіх васабістых определённойімёнаў степениу можнопэўнай судитьступені поможна смысловомумеркаваць значениюпа ихсэнсавым основызначэньні іхняй асновы, котораяякая могламагла обозначатьабазначаць илиальбо свойстваўласцівасьці характерахарактэру ребёнкадзіцяці (Кежай, Кежут, Кежапа, Кежеват, Кежедей отад кежей —– «злой»“злы”; Кутяй отад кутявиця —– «щекотливый»“датклівы”; Веляй отад велиця —– «вертлявый»“вертлявы”; Паруш отад паро —– «хороший»“добры” и ті г. д.), илиальбо выражатьвыражаць отношениестаўленьне кда ребёнкудзіцяці, чувствапачуцьця родителейбацькоў (Вечкас, Вечкус, Вечкан, Вечкуш, Вечкомас, Вечкай, Вечковат, Вечкенза отад вечкемс —– «любить»“любіць, кахаць”; Алтыш отад алтамс —– «обещать»“абяцаць”; Учай, Учват, Учесь отад учемс —– «ждать»“чакаць”; Казей, по-видимомувідавочна, отад казнемс —– «подарить»“падараваць”; Инжай, Инжеват —– отад инже —– «гость»“госьць” иі тг. п.), илиці местомесца рождениянараджэньня ребёнкадзіцяці (Кудаш, Кудас, Кудай отад кудо —– “хата, «дом»дом”; Ошай, Ошас, Ошапа, Ошесь отад ош —– «город»“горад”; Паксяй, Паксют, Пакстян отад пакся —– «поле»“поле”; Виряй, Виряс, Вирдян отад вирь —– «лес»“лес” иі тг. п.), илиальбо времячас рождениянараджэньня ребёнкадзіцяці (Видяй отад видемс —– «сеять»“сеяць”; Нуят, Нуянэа, Нуякша отад нуемс —– «жать»“жаць”; Пивцай отад пивцемс —– «молотить»“малаціць” иі тг. д.).
ВстречаютсяСустракаюцца именаімёны сз основамиасновамі, происшедшимишто паходзяць, очевидновідавочна, отад названийназв животныхжывёл, птицптушак, деревьевдрэваў иі пр. (Пиняй, Пиняс отад пине —– «собака»“сабака”; Карагай, Каргаш отад карго —– «журавль»“журавель”; Пичай отад пиче —– «сосна»“сасна”; Тумай отад тумо —– «дуб»“дуб” иі тг. д.).
ТакимТакім образомчынам, поза принципупрынцыпам своегосвайго происхожденияпаходжаньня мордовскиеэрзянскія антропонимыды оченьмакшанскія сходныантрапонімы вельмі падобныя, напримернапрыклад, сса русскимиславянскімі. ОднакоАднак неня всеўсе именаімёны легколёгка поддаютсяпаддаюцца расшифровкеразшыфраваньню. ЕстьЁсьць целыйцэлы рядшэраг мордовскихэрзянскіх антропонимовды макшанскіх імёнаў, смысловоесэнсавае значениезначэньне которыхякіх определитьвызначыць трудноскладана, такпаколькі какяны онидашлі дошли дода нас ву русскийрасейскім записи изапісу, вероятноверагодна, подверглисьзазналі назь протяжениицягам вековстагодзь фонетическойфанэтычнай иі морфологическоймарфаляґічнай адаптацииадаптацыі (Червов, Арэют, Антяс, Азрапа, Чекулай, Кутор, Ацапа, Кичат, Начар, Тенякша, Чиндяс иды др.іншыя).
Из-заПраз тоготое, чтошто государственныедзяржаўныя документыдакумэнты царскиецарская властивлада оформлялиафармляла обычнозвычайна на мужскоемужчынскую частку населениенасельніцтва, вў русскихрасейскіх документахдокумэнтах иі материалахматэрыялах опра мордве“мардву” обнаруживаетсявыяўляецца оченьвельмі мало женскихжаночых именімён, какяк-тота: Мака, Нахя, Паштеня, Цебарка. ПоПа фольклорнымфальлёрным источникамкрыніцам известнывядомыя следующиенаступныя женскиежаночыя именаімёны: Литова, Саманька, Сыржа, Акамка, Мазярго, Паё, Снальтё, Атюта, Нуяль, Кастуша, Цеца, Сэняша, Витова, Канёва, Элюва, Кирдява, Виртява, Сиямка, Люкщамка, Васяльга, Азравка, Сирява, Стирява, Утяша иі некоторыенекаторыя другиеіншыя.
МожноМожна отметитьадзначыць, чтошто мордовские,як какяк эрзянскиеэрзянскія, так иі мокшанскиемакшанскія, антропонимы имели, в основном,антрапонімы одинаковоемелі хождениепераважна средиаднолькавае обеихвыкарыстаньня этническихсярод группабох мордвынародаў.<ref name=autogenerated1>[http://erzianj.b.qip.ru/?1-1-0-00000140-000-0-0#004.002 Мелькужо Эрзянь Мастор — Форум Страна эрзян, эрзянский форум<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>
;ЭрзянскиеЭрзянскія женскиежаночыя именаімёны (Эрзянь тейтерь-авань лемть)<ref name=autogenerated1 />
* Анге —– имяімя женыжонкі Инешкипаза (ВеликогоВелікага ТворцаТварца, то бок Бога)
* Алгужа —– возможномагчыма, отад словслоў ал (яйцояйка) + кужо (полянапаляна), то естьбок яичная“яечная полянапаляна”; илиабо отад алце (нижнийніжні) + кужо, то естьбок нижняя“ніжняя полянапаляна”
* Алкажа —– низенькаянізенькая
* Анелина —– отад анелямс —– баловатьпесьціць, нежитьнежыць, угощатьчаставаць, ласкатьлашчыць.
* Аргума —– красавицапрыгажуня
* Арта/Артана —– украшающаяякая ўпрыгожвае
* Ашава —– белая женщинажанчына
* Ашназа —– белокураябялявая, светлаясьветлая
* Байгуша —– капелькакропелька, отад байге —– каплякропля; илиабо отад байге + кужо —– каплеподобнаякроплеподобная полянапаляна
* Бажана/Бажата/Бажена/Бажута —– отад бажамс (желатьжадаць, хотетьхацець, мечтатьмарыць, стремитьсяімкнуцца), то естьбок желаннаяпажаданая, татая, опра которойякую мечталимарылі, хотелихацелі.
* Важава/Важена —– трудолюбиваяпрацавітая, заботливаяклапатлівая, отад важодемс (трудитьсяпрацаваць, заботитьсяклапаціцца)
* Валдава/Валдася/Валдуша —– светлаясьветлая
* Валгужа —– отад валдо (светсьвет) + кужо (полянапаляна)
* Вандола —– сверкающаязьзяйная, сияющаязіготкая
* Вастаня —– встречающаяветлівая, приветливаяякая сустракае
* Веденея —– видящаяякая вбачыць водеу вадзе
* Вежана/Вежава — младшая– —малодшая – отад веженсь
* Вельмата —– воскресшаяўваскрослая, ожившаяякая —ажыла от – ад вельмемс (оживатьўваскрасаць, воскресатьажываць)
* Вечкана —– любимаялюбімая, каханая
* Видява —– правдиваяпраўдзівая, прямаянаўпростая
* Витова/Витава —– правая, справедливаясправядлівая
* Вияна —– сильнаямоцная, сільная
* Виринея —– видящаяякая вбачыць лесуу лесе
* Зэхель —– тихаяціхая, спокойнаяспакойная, умиротвореннаяпрымірэнная, супакаенная
* Инжаня —– гостьягосьця илиабо гостеприимнаягасьцінная
* Инесь/Инюва/Инюта —– дочьдочка вождяважака, старейшины'''старэйшыны''', царякнязя (караля, цара)
* Истарта — правильно вышивающая, умело украшающая
* Кастарго —– расцветающаяякая расквятае
* Кастуша/Кастусь —– растущаяякая расьце
* Канёва/Канява/Канюва —– дочьдачка предводителяверхаводы (маршалка?)
* Килява —– подобнаяпадобная березена бярозу
* Кевганя/Кевге —– твёрдаяцьвёрдая, камнеподобнаяпадобная на камень
* Кирдява — держательница, державная
* Кемаль/Кемельте — от кеме (твёрдая, крепкая, упорная) или от кемемс (верить, надеяться)
* Ямзюр — от ямся сюро (сдвоенное семя) редкостная
== ЖенскиеЖаночыя именаімёны ==
При анализе корпуса традиционных женских имён обращает на себя внимание категория имён, которую можно назвать двуосновной, причем непременно содержащей в качестве второй основы слово ''ава'' : Анава (Инява, Онава), Азрава (Азрафка, Асрава), Ашава (Ошава), Валдава (Вальдява, Волдава), Видява (Ведявка, Вадава), Вежава, Вергава, Виртява, Канява (Канюва, Кунава, Кунавка), Литава (Литова), Лиява, Мазава (Мозява, Мозава, Мозявка), Нулзява (Нулзявка), Ордава, Парава (Порава), Покшава, Потява, Равжава, Рузава, Сернява, Сочава (Сочефка), Сырява, Синява (Синевка), Тетява (Тедява), Тундава, Чиньдява (Шиндява), Черава (Черавка), Шонжава, Элюва, Ялгава (Ялгавка) и др.
Некоторые из указанных имён первоначально вообще не были таковыми, а выступали в качестве социальных терминов, обозначавших, в частности, снох. От этих терминов, как семейных титулов, зависели права и обязанности снох в больших, неразделённых, мордовских семьях, составлявших определённую, строго регламентированную иерархическую систему.
=== Эрзянская форма русскихрасейскіх именімёнаў ===
;Мужские имена
{{col-end}}
;Жаночыя імёны:
;Женские имена:
Вера — Верки
* Турпур (дзікі голуб)
* Карьгата (чорны дрозд)
* Тундас (пеначка, даслоўна «вясеньнік»“вясеньнік”)
* Тяргон, Тяргас (драч)
* Тельга (івалга)
|
