Вікіпэдыя:Крыніцы, вартыя даверу: розьніца паміж вэрсіямі

Артыкулы ў Вікіпэдыі павіннымусяць грунтавацца на '''вартых даверу, апублікаваных крыніцах''', каб забясьпечваць паданьне '''ўсіх больш-менш пашыраных поглядаў''', якія прысутнічаюць у такіх крыніцах; (глядзіце [[Вікіпэдыя:Нэўтральны пункт гледжаньня]]). Слова «крыніца» мае ў Вікіпэдыі тры значэньні: уласна частку твору (артыкула, дасьледваньня, дакумэнту, кнігі), аўтара твору (напрыклад, пісьменьніка) і яго выдаўца (напрыклад, ''«Наша Ніва»'' або ''выдавецтва «Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі»''). Усе трыяны могуць уплываць на надзейнасьць. З гэтай прычыны вартымі даверу крыніцамі могуць быць апублікаваныя матэрыялы з вартым даверу працэсам апублікаваньня; гэта могуць быць і аўтары, якія заслужылілічацца аўтарытэтэкспэртамі у апісаньні асобы, праў якуюадпаведнай вядзеццатэме; або і першае, і другое.

Надзейнасьць крыніцы і падставы даверу да яе залежаць ад кантэксту. Увогуле, чым болей людзей заангажаваныя ў праверку зьвестак, аналіз юрыдычных пытаньняў і вычытку зьместу, тым болейбольш надзейнай становіцца публікацыя. Крыніцы '''павіннымусяць проста перадаваць''' інфармацыю так, як яна пададзенаяпадаецца ў артыкуле, і павінны фармуляваць адпаведныя сьцьверджаньні. Калі пана тэменейкую тэму няма крыніцаў, вартых даверу, дыкто уў Вікіпэдыі гэтага артыкулу ня мусіць быць артыкула на гэтую тэму.

У выпадку неадпаведнасьці гэтай рэкамэндацыі правілам і палітыкам Вікіпэдыі перавагу маюць правілы, і гэтаягэтую рэкамэндацыярэкамэндацыю павіннатрэба быць прыведзенаяпрывесьці ў адпаведнасьць імзь імі.

Іншыя правілы і палітыкірэкамэндацыі, якія маюць дачыненьне да зьмяшчэньня крыніцаў: [[Вікіпэдыя:Недапушчальнасьць арыгінальных дасьледаваньняў]] і [[Вікіпэдыя:Біяграфіі жывых людзей]].

Артыкулы Вікіпэдыі павіннымусяць грунтавацца на надзейных, бесстароньніх, апублікаваных крыніцах з рэпутацыяймагчымасьцю хуткаправяральныххуткай праверкі і дакладныхдобрай рэпутацыяй. Гэта азначае, што мы зьмяшчаем меркаваньні толькі вартых даверу аўтараў, а ня погляды ўдзельнікаў Вікіпэдыі, якія прачыталі матэрыял і інтэпрэтавалі яго па-свойму. НіжэйПададзеныя пададзеныяніжэй прыклады апісваюць толькі пэўныя з магчымых крыніцаў, вартых даверу, і не азначаюць адсутнасьці іншых варыянтаў. Слушнае выкарыстаньне крыніцаў ''заўжды'' мае кантэкст; здаровы сэнс і абмеркаваньні ёсьць неабходнымі часткамі працэсу.

Тэрмін «апублікаваны» ў агульным выпадку азначае тэкставыя дакумэнты ў традыцыйным друкаваным выглядзе альбо он-лайнеразьмешчаныя ў інтэрнэце. Аднак аўдыё-, відэа- і іншыя мультымэдыйныя матэрыялы, якія трансьляваліся, пашыраліся або захоўваюцца староньнімў бокамвартых даверу месцах (сэрвэрах, бібліятэках, архівах), таксама адпавядаюць неабходнаму крытэрукрытэрам крыніцаў, вартых даверу. Як і тэкставыяў крыніцывыпадку тэкставых крыніцаў, мэдыйныяаўтарамі файлымэдыяфайлаў павіннымаюць быць створаныяэкспэрты староньніміў аўтараміадпаведнай ітэме. належнымПры чынамвыкарыстаньні абапіраццатакіх нафайлаў цытатыіх таксама варта належным чынам цытаваць. ДаАпроч ўсяготаго, мусіць быць даступнаяіснаваць архіўная копія мультымэдыйнага матэрыялу. Пажадана (але не абавязкова), каб архіваваная копія была дасяжнаяразьмяшчалася ў інтэрнэце.

== Некаторыя відыТыпы крыніцаў ==

Шматлікія артыкулы Вікіпэдыі абапіраюццагрунтуюцца на навуковыянавуковых матэрыялыматэрыялах. Такія крыніцы: — акадэмічныя і рэцэнзаваныя публікацыі, манаграфіі, падручнікі — звычайна найбольш надзейныя. Аднак пэўныя матэрыялы могуць састарэць у параўнаньні з альтэрнатыўнымі тэорыямі або мець супярэчнасьці ў адпаведнай галіне. Старайцеся, калі магчыма, кіравацца агульнападтрыманымагульнапрынятым навуковым кансэнсусам, які, аднак, можа быць і не дасягнуты. У артыкулаў на навуковую тэматыку могуць быць выкарыстаныявыкарыстоўвацца і неакадэмічныя крыніцы, асабліва матэрыялы з высокаякасных папулярных публікацыяў. Выбар прымальных крыніцаў залежыць ад кантэксту. ДзеКалі ў крыніцах ёсьцьіснуюць разыходжаньні, вартыяварта быць зьмешчаныязьмяшчаць спасылкі на крыніцы кожнага меркаваньня.

* ПаКалі мажлівасьцімагчыма, артыкулы павіннымаюць спасылацца на другасныя крыніцы. Да прыкладуНапрыклад, навуковы агляд, манаграфіяманаграфію або падручнік выкарыстаць лепей, чым першасны навуковы артыкул. Спасылаючыся на першасныя крыніцы, варта праяўляць выключнуюнадзвычайную асьцярожнасьць: ніколі не старайцеся інтэрпрэтаваць зьмест самі. Глядзіце [[Вікіпэдыя:Недапушчальнасьць арыгінальных дасьледаваньняў]].

* Навуковы матэрыял, артыкул, прыняты навуковай суполкай, лічыцца вартым даверу. Калі матэрыял быў апублікаваныапублікавалі ў атэставаных экспэртамі крыніцах ціабо ў прафэсійнай акадэмічнай прэсе, найхутчэйхутчэй за ёнўсё ужояго быўўжо папярэдне прагледжаныпряглядзеў прынамсі аднымадзін навукоўцамнавуковец-рэцэнзэнтамрэцэнзэнт.

* Абароненыя кандыдацкія і доктарскія дысэртацыі, калі яныіх быліужо апублікаваныяапублікавалі, ёсьцьзьяўляюцца прадуманыміпадмацаванымі крыніцамі навуковымі працамі, ідобрую даволіацэнку добраякім падмацаваныядалі цытатамінавуковыя ўсупольнасьці; зносках.доступ яны былі ацэненыя навуковымі суполкамі;да большасьцьбольшасьці зь іх даступныяможна паатрымаць міжбібліятэчнымпаводле абанэмэнцеміжбібліятэчнага абанэмэнту. {{Артыкул у іншым разьдзеле|University Microfilms International|UMI||University Microfilms International}} з 1940 году апублікавала 2 мільёны дысэртацыяў. Дысэртацыі, над якімі вядзецца праца, яшчэ не рэцэнзаваныяпрайшлі рэцэнзію і не ўважаюццаня залічацца апублікаваныяапублікаванымі. Як правіла, гэтыя дысэртацыі не зьяўляюцца вартымі даверу крыніцамі.

* ПрыманьнеПрыняцьце матэрыялу навуковай грамадзкасьцюсупольнасьцю можа быць пацьверджанаепацьвярджацца тым, што крыніцавакол падвяргаласякрыніцы разгорнутамувялася дыспуту,разгорнутая абмеркаваньнюнавуковая дыскусія. Праверыць яе наяўнасьць можна, напрыклад, праверкайз навуковыхдапамогай цытаваньняў, якія янаадпаведная крыніца атрымала ў [[Індэкс цытаваньня|індэксе цытаваньняў навуковых артыкулаў]].

* Асобныя дасьледаваньні звычайна ўважаюцца за эскпэрымэнтальныя і могуць зьмяняцца ў сьвятле будучых акадэмічных вывучэньняўштудыяў. Надзейнасьць адасобленага навуковага дасьледаваньня залежыць ад галіны. Дасьледаваньні, якія адносяцца да складаных і сур’ёзных галінаў, напрыклад [[Мэдыцына|мэдыцыны]], менш аўтарытэтныя. Пазьбягайце [[Вікіпэдыя:Нэўтральны пункт гледжаньня#Дасягненьне нэўтральнасьці#Празьмерная вага|непамернай вагі]], цытуючы адно дасьледваньне ў такіх галінах. [[Мэта-аналіз]]ы, падручнікі і навуковыя часопісы больш пажаданыя, каб атрымаць больш надзейны пункт гледжаньня.

* З асьцярогай варта адносіццаставіцца да СМІчасопісаў, якія створаныяствораных для таго, каб друкаваць адзіныпрасоўваць пэўны пункт гледжаньня. Заявы пра ацэнкі экспэртаўрэцэнзаваньне — не індыкатар, што гэтыгэтае сродаквыданьне паважанызьяўляецца вартым даверу, або што экспэртынейкае насамрэчрэцэнзаваньне незаангажаваныясапраўды мела месца. ВыданьніЧасопісы, якія не рэцэнзуюцца шырокай навуковай суполкайсупольнасьцю, ня варта лічыць вартымі даверу, хібакрыніцамі. штоНа ўіх выпадку,можна каліспасылацца трэбатолькі дзеля таго, каб падаць погляды прыхільнікаўтой гэтаегрупы асобаў, якіх прадстаўляе адпаведны крыніцычасопіс{{Заўвага|Напрыклад, ''Journal of Frontier Science'' ўжывае [http://jfspeerreview.blogspot.com камэнтары ў блогу] як рэцэнзіі}}.

ВяліканакладавыяНавінавыя выданьні ўзь вялікай аўдыторыяй у агульным выпадку можна лічыць крыніцамі, вартымі даверу. Зразумела, аднак, што нават інфармацыя ў самых паважаных СМІвыданьнях можа ўтрымліваць памылкі. Таму рашэньнедапушчальнасьць пра тое, ці варта зьмяшчацьразьмяшчэньня ''асаблівуюасаблівай'' навінунавіны ў артыкулартыкуле Вікіпэдыі, павіннамае прымаццаразглядацца ў кожным выпадку асобна. Карыстаючыся навінавымі крыніцамі, адрозьнівайце калёнкі меркаваньняў ад уласна навінаў.

* Інфармацыю на навуковую тэматыку лепей браць з навуковых або высокаякасных ненавуковых крыніцаў. Навінавыя паведамленьні могуць быць прымальныяпрымальнымі ў залежнасьці ад інфармаванасьці ў галіне; і, як заўжды, улічвайце кантэкст.

* НекаторыяПэўныя СМІвыданьні карыстаюцца Вікіпэдыяй у напісаньні сваіх працаў. Таму Вікіпэдыйцыўдзельнікі павінныВікіпэдыі маюць асьцерагацца перакрыжаваных цытаваньняў{{Заўвага|Здаралася, што матэрыялы, дададзеныя ў Вікіпэдыю [[Вікіпэдыя:Вандалізм|вандаламі]], зьяўляліся ў газэтах}}.

Сумнеўныя крыніцы — з кепскай рэпутацыяй што да праверкі фактаў, або без рэдактарскай вычыткі матэрыялаў. У склад такіх крыніцаў уваходзяць ўэб-сайты і публікацыі, якія выражаюць экстрэмісцкія погляды, прамацыйныя ці тыя, якіяабо цалкам заснаваныя на чутках і ўласных меркаваньнях. Сумнеўныя крыніцы найчасьцей непрыдатныянельга ўжываць для цытаваньня ў дачыненьняхдачыненьні да староньніх тэмаў/установаў/асобаў. Таму выкарыстаньне падобных крыніцаў мусіць быць вельмі абмежаваным.

# матэрыял не зьмяшчае закідызакідаў да трэціх бакоў (іншых людзей, арганізацыяў і інш.);

# матэрыял не зьмяшчае зьвестак, якія непасрэднабеспасярэдне не адносяцца дадатычацца суб’екта;

# няма абгрунтаваных сумневаў у іх пэўнасьціверагоднасьці;

# артыкул не заснаванызасноўваецца пераважна на такіх крыніцах.

Зьмяшчаючы біяграфічныя матэрыялы пра жывых людзей, рэдактары Вікіпэдыі мусяць асабліва быць асабліва уважлівымі. Выдаляйце непацьверджаныя ціабо недастаткова пацьверджаныя спрэчныя матэрыялы неадкладна, не захоўваючы іх на старонцы абмеркаваньня. Гэта адносіцца датычыцца любойўсякай інфармацыі пра жывых асобаў на ''кожнай'' старонцы ў ''кожнай'' [[Вікіпэдыя:Прастора назваў|прасторы назваў]], ня толькі ў артыкулах.

'''Троесныя крыніцы''', такія як зборнікі, энцыкляпэдыі, падручнікі і іншыя абагульвальныя крыніцы, могуць выкарыстоўвацца для агляду або падсумаваньняў, але не замест другасных крыніцаў. Хоць артыкулы Вікіпэдыі зьяўляюцца троеснымі крыніцамі, яны не павіннымусяць выкарыстоўвацца як надзейныя крыніцы для спасылак увогуле, бо ў Вікіпэдыі няма сыстэматычнага мэханізму для праверкі фактаў ціабо дакладнасьці сьцьверджаньняў.

'''Першасныя крыніцы''', зь іншага боку, часта даволі цяжка выкарыстаць адпаведна. Хоць у шматлікіх сытуацыях яны могуць быць прыдатныяпрыдатнымі, варта ўжываць іх з асьцярогай, каб пазьбегнуць [[Вікіпэдыя:Недапушчальнасьць арыгінальных дасьледаваньняў|арыгінальных дасьледваньняў]].

Вельмі істотна [[Вікіпэдыя:Спасылкі на крыніцы|зьмясьціць арыгінальную крыніцу тэксту, як гэта пададзенападаецца ў артыкуле]].

СьцьвярджэньнеСьцьверджаньне, што ўсе ціабо большасьць навукоўцаў маюць пэўны пункт гледжаньня, патрабуе падмацаваньня вартымі даверу крыніцамі, якія пацьвярджаюць гэты кансэнсус. ІндывідуальныяЗь поглядыіншага павінныбоку такасобныя іпогляды быцьмаюць прадстаўленыяідэнтыфікавацца паводлеў асобныхкрыніцах крыніцаўадпаведным чынам. Удзельнікі павіннымусяць пазьбягаць арыгінальных дасьледаваньняў, асабліва спробаў скампанаваць розныя матэрыялы. ЛюбоеУсякае сьцьверджаньне ў Вікіпэдыі адносна таго, што на нейкую тэму існуе навуковы (акадэмічны) кансэнсус, павінна быцьмусіць пацьверджанаепацьвярджацца крыніцамі, а не грунтавацца на думцы рэдактараўўдзельнікаў.

Важны вынятак у цытаваньні сьцьвярджэньняўсьцьверджаньняў фактаў або меркаваньняў ёсьць: '''Ніколі не карыстайцеся самавыдадзенымі кнігамі, [[зін]]амі, ўэб-сайтамі, ўэб-форумамі, [[блог]]амі і [[twitter|твітамі]] як крыніцай матэрыялу пра жывую асобу''', калі гэта не напісана самім суб’ектам. «Самаапублікаваныя блогі» ў гэтым кантэксьце азначаюць уласныя і супольныя блогі; глядзіце [[Вікіпэдыя:Біяграфіі жывых людзей]].