Ружаны: розьніца паміж вэрсіямі

|Магдэбурскае права = [[20 чэрвеня]] [[1637]]

|Колькасьць насельніцтва = 30063023

|Год падліку колькасьці = 20162017

|Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2016belstat2017" />

'''Ружа́ны''' — [[гарадзкі пасёлак|мястэчка]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Ружанка|Ружанцы]]. Цэнтар [[Ружанскі пасялковы савет|пассавету]] [[Пружанскі раён|Пружанскага раёну]] [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]]. Насельніцтва на 20162017 год — 30063023 чалавекчалавекі<ref name="belstat2015belstat2017" />. Знаходзяцца за 45 км на паўночны ўсход ад [[Пружаны|Пружанаў]], за 38 км ад чыгуначнай станцыі [[Івацэвічы]] (лінія [[Баранавічы]] — [[Берасьце]]); на скрыжаваньні аўтамабільных дарог [[Пружаны]] — [[Слонім]] і [[Ваўкавыск]] — [[Косава (горад)|Косава]].

Існуе некалькі вэрсіяў датычна паходжаньня тапоніму «Ружаны». Паводле першай зь іх, якой прытрымліваецца большасьць гісторыкаў, мястэчка атрымала сваю назву ў гонар [[Ружа|ружы]] — кветкі, якая асабліва шануецца хрысьціянамі. Згодна з другой вэрсіяй назва паселішча пайшла ад словаў «рог», «раздарожжа», што сьведчыла пра ягонае аддаленае разьмяшчэньне. Таксама існуе легенда, паводле якой назву мястэчку даў ягоны ўладар ў гонар сваіх улюбёных дачок — Ружы і Ганны<ref>Ананьеў Р. [http://www.ng.by/ru/articles/481/detail/6779/back.html Ружаны: скарбы старыя і новыя] // «Народная газета» № 139—140 (4263—4264), [[23 чэрвеня]] [[2006]].</ref>.

Першы пісьмовы ўпамін пра Ружаны (''Ражаная'') датуецца [[1552]] годам, калі яны ўваходзілі ў склад [[Слонімскі павет|Слонімскага павету]] [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкага ваяводзтва]] і знаходзіліся ў валоданьні [[Тышкевічы|Тышкевічаў]]. Праз паселішча праходзіла [[Вялікі галоўны гасьцінец|Вітаўтава дарога]], што злучала Воршу зь Люблінам. Пазьней гэтая дарога завецца «гасьцінцам вялікім»<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://sources.ruzhany.info/043.html|загаловак = Первые владельцы местечка «Рожаная»|фармат = |назва праекту = Всё о Ружанах|выдавец = |дата = 29 лютага 2012|мова = ru|камэнтар = }}</ref>. У [[1598]] годзе [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] набыў Ружаны з суседнімі фальваркамі за 30 000 [[Капа (грошы)|коп]] ад Барташа Брухнальскага, каб уладкаваць тут адну з галоўных рэзыдэнцыяў роду.

[[20 чэрвеня]] [[1637]] году кароль і вялікі князь [[Уладзіслаў Ваза]] надаў Ружанам [[Магдэбурскае права]] і [[герб]]: «''у срэбным полі вянок чырвоных руж, у цэнтры — постаць сьв. Казімера з крыжам і лілеяй у руках''»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}}</ref>. Новыя ўласьнікі збудавалі свой [[Ружанскі палац|замак]] на ўзгорку каля мястэчка. Ужо ў [[1644]] годзе [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Казімер Леў Сапега]] прымаў у ім [[Сьпіс каралёў польскіх|караля]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіслава Вазу]], у гонар чаго паставілі памятную шыльду. За часамі [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] ([[1654]]—[[1667]]1654—1667) у [[1655]] годзе [[Віленская капітула]], ратуючыся ад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскіх]] захопнікаў, зьмясьціла ў палацы мошчы [[Сьвяты Казімер|Сьвятога Казімера]] — нябеснага заступніка Вялікага Княства Літоўскага.

На [[1687]] год у Ружанах было 427 будынкаў і 2 рынкі, дзейнічалі [[Царква Сьвятых Пятра і Паўла (Ружаны)|царква]], [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Ружаны)|касьцёл]] зь невялікім шпіталём, [[базылянскі манастыр (Ружаны)|базылянскі манастыр]], кляштары [[Дамінікане|дамініканаў]] і [[Кармэліты|кармэлітаў]] ([[1617]], у 1850 разбураны), [[Базыляне|базылянская]] школа, працавалі кафляны і цагляны заводы. Мястэчка значна пацярпела за часамі [[Грамадзянская вайна ў ВКЛ 1700 году|вайны шляхты з Сапегамі]] ў [[1698]] годзе.

За некалькі дзён да [[Пасха|Пасхі]] ў [[1657]] угодзе ў жыдоўскім квартале знайшлі труп хрысьціянскага дзіцяці. Як сьцьвярджала [[Крывавая абмова|абвінавачаньне]], хлопчык стаў «ахвярай прагі жыдоў да крыві». Намагаючыся спыніць [[Жыдоўскі пагром|хваляваньні]], Сапегі паабяцалі, што падазраваных аддадуць пад суд. Тым ня меней, самасуд усё ж адбыўся, паводле аднае вэрсіі, з-за невыкананьня Сапегам абяцаньня, а паводле другое — у час ягонай адсутнасьці ў мястэчку. У [[1659]] годзе на сьвята [[Рош Га-Шана]] хрысьціянскія насельнікі атакавалі жыдоў у час малітвы ў сынагозе і запатрабавалі выдаць двух ганаровых сяброў суполкі: [[рэб]]а [[Ізраэль бэн Шалом|Ізраэля, сына Шалома]], і рэба [[Тобія бэн Ёсэф|Тобія, сына Ёсэфа]], якіх на наступны дзень забілі. Іхная магіла знаходзіцца на ружанскіх могілках. Жыды-ўраджэнцы Ружанаў адзначаюць памяць забітых да гэтага часу запальваньнем зьнічак на другі дзень Рош Га-Шаны<ref name="Rozhinoy8_9">{{Кніга|аўтар = |частка = [http://www.jewishgen.org/yizkor/ruzhany/ruz005.html#Page8c Ruzhany According to the Jewish Encyclopedia] |загаловак = |арыгінал = |спасылка = http://www.jewishgen.org/yizkor/ruzhany/ruzhany.html |адказны = Edited by: M. Sokolowsky |выданьне = |месца = Tel Aviv |выдавецтва = |год = 1957 |том = |старонкі = 8—9 |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

У [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночную вайну]] ([[1700]]—[[1721]]1700—1721) Ружаны зноў значна пацярпелі, у тым ліку і [[палац Сапегаў (Ружаны)|палац Сапегаў]]. У [[1706]] угодзе ў мястэчку спыняўся кароль Швэцыі [[Карл XII]].

За [[Аляксандар Міхал Сапега|Аляксандрам Міхалам Сапегам]] Ружаны сталі асяродкам вялікасьвецкага жыцьця ў рэгіёне. Для замежных гасьцей, якія праяжджалі праз Ружаны ў Пецярбург і назад, ладзіліся шыкоўныя балі, салюты, фаервэркі. Архітэктар [[Ян Самуэль Бэкер]] разбудаваў Ружанскі палац у позьнебарокавым стылі. У [[1765]]—[[1791]]1765—1791 гадах тут дзейнічаў адзін з найслыньнейшых тэатраў Літвы, таксама працавалі паперня, скураная і палатняная мануфактуры, карэтная фабрыка, вырабляліся дываны. 3 разы на год ладзіліся кірмашы. У [[1784]] годзе канцлер [[Аляксандар Міхал Сапега]] прымаў у палацы караля і вялікага князя [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіслава Аўгуста Панятоўскага]].

<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Праекты і абмеры будынкаў" perrowclass="4center">

</gallery></center>

У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] ([[1795]]) Ружаны апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе сталі цэнтрам [[Ружанская воласьць|воласьці]] [[Слонімскі павет (Расейская імпэрыя)|Слонімскага павету]] [[Слонімская губэрня|Слонімскай]], з [[1797]] году — [[Літоўская губэрня|Літоўскай]], урэшце з [[1801]] году — [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрняў]]. У [[1812]] годзе [[Вайна 1812 году|францускія войскі]] разрабавалі і спустошылі мястэчка.

Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] ў [[1831]] годзе расейскія ўлады канфіскавалі ў Сапегаў ружанскія ўладаньні (у тым ліку ўнікальную [[Бібліятэкі Сапегаў|бібліятэку]] і архіў), а ў [[1834]] годзе разьмясьцілі ў палацы ткацкае прадпрыемства. За часамі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў [[1863]] годзе каля мястэчка адбыўся бой з расейскімі карнікамі.

У [[1875]] угодзе ў Ружанах усчаўся пажар, які доўжыўся пяць гадзін і зьнішчыў у тым ліку жыдоўскую сынагогу XVI стагодзьдзя<ref name="Rozhinoy7">{{Кніга|аўтар = Sokolovsky M.|частка = [http://www.jewishgen.org/yizkor/ruzhany/ruz005.html#Page7 History of the City of Ruzhany]|загаловак = |арыгінал = |спасылка = http://www.jewishgen.org/yizkor/ruzhany/ruzhany.html|адказны = Edited by: Meir Sokolowsky|выданьне = |месца = Tel Aviv|выдавецтва = |год = 1957|том = |старонкі = 7|старонак = |сэрыя = |isbn = |дата = 6 траўня 2012}}</ref>. У [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]] у мястэчку працавалі 2 гарбарныя заводы, палатняная і 3 суконныя фабрыкі, 2 вадзяныя млыны; 2 царквы, касьцёл, школа. Паводле вынікаў перапісу [[1897]] году, тут было 769 дамоў, 5 дробных прадпрыемстваў, народная вучэльня. На [[1910]] год у Ружанах дзейнічала [[Талмуд Тора]], у [[1914]] годзе было 26 прадпрыемстваў. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] ў жніўні [[1914]] году пажар зьнішчыў галоўны корпус палаца.

<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Даўнія графічныя выявы Ружанаў" perrowclass="4center">

Ružany, Rynak-Vilenskaja. Ружаны, Рынак-Віленская (N. Orda, 27.03.1863).jpg|Касьцёл. [[Напалеон Орда|Н. Орда]], [[1863]] год

Ružany, Sapieha. Ружаны, Сапега (N. Orda, 1863).jpg|Палац. [[Напалеон Орда|Н. Орда]], [[1863]] год

Ružany, Sapieha. Ружаны, Сапега (V. Viejtka, 1888).jpg|Палац. В. Вейтка, [[1888]] год

</gallery></center>

[[25 сакавіка]] [[1918]] году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Ружаны абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. [[1 студзеня]] [[1919]] угоду ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>.

У студзені [[1919]] году мястэчка на некалькі дзён занялі [[бальшавікі]]. [[29 студзеня]] [[1919]] году Ружаны з рук бальшавікоў адбіў Віленскі аддзел Польскага войска пад камандаю ротмістра [[Уладыслаў Дамброўскі|Ўладыслава Дамброўскага]]<ref>Wyszczelski L. Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. — Warszawa: Bellona, 2010. S. 52—53.</ref>. [[7 чэрвеня]] [[1919]] году мястэчка ўвайшло ў склад Берасьцейскай акругі [[Цывільнае кіраўніцтва Ўсходніх земляў|Грамадзянскай управы Ўсходніх земляў]] — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі<ref>Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.</ref>. Згодна з [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскай мірнай дамовай]] ([[1921]]) Ружаны апынуліся ў складзе міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], дзе сталі цэнтрам [[Ружана (гміна)|гміны]] [[Косаўскі павет|Косаўскага павету]] [[Палескае ваяводзтва|Палескага ваяводзтва]].

У [[1939]] годзе Ружаны ўвайшлі ў [[БССР]], дзе [[15 студзеня]] [[1940]] году атрымалі афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]] і сталі цэнтрам [[Ружанскі раён|раёну]] (з [[1962]] угоду ў Пружанскім раёне). На [[1940]] год тут было 678 дамоў, працавалі электрастанцыя, 2 прадзільныя фабрыкі, 2 гарбарныя кустарныя прадпрыемствы, 6 лесазаводаў, 4 млыны, 4 цагельныя, 2 бэтонныя, 2 шкіпінарныя заводы, 2 фабрыкі калёснай мазі, кустарная вытворчасьць глінянага і драўлянага посуду. 2 школы, клюб, амбуляторыя, аптэка, кінатэатар, лазьня, пошта, тэлеграф.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з [[23 чэрвеня]] [[1941]] да [[13 ліпеня]] [[1944]] году Ружаны знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй. Нацысты стварылі у мястэчку [[Ружанскае гета|гета]], насельнікаў якога потым забілі ў [[Лягер сьмерці|лягеры сьмерці]] [[Трэблінка]]. У [[1944]] годзе пажар зьнішчыў будынкі тэатру і манэжу [[Палац Сапегаў (Ружаны)|палацавага комплексу]].

<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Мястэчка на старых здымках" perrowclass="4center">

</gallery></center>

<center><timeline>

bar:20152017 from:0 till:30053023

</timeline></center>

* '''[[XIX стагодзьдзе]]''': [[1801]] год — 3,4 тыс. чал.; [[1830]] год — 884 муж., зь іх шляхты 10, духоўнага стану 6, мяшчанаў-юдэяў 581, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 285, жабракоў 2<ref>{{Літаратура/Мястэчкі Беларусі (2010)|к}} С. 414.</ref>; [[1888]] год — 2767 чал. (1398 муж. і 1369 жан.), у тым ліку 1895 юдэяў<ref>Krzywicki J. Różana // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/852 852].</ref>; [[1897]] год — 5016 чал.

* '''[[XX стагодзьдзе]]''': [[1914]] год — 6815 чал., зь іх 44% пісьменных; [[1921]] год — 3622 чал.; [[1940]] год — 4250 чал.; [[1959]] год — 2875 чал.; [[1999]] год — 3,7 тыс. чал.<ref>[[Міхась Клімец|Клімец М.]] Ружаны // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 129.</ref>

* '''[[XXI стагодзьдзе]]''': [[2003]] год — 3,4 тыс. чал.; [[2005]] год — 3326 чал.; [[2006]] год — 3,3 тыс. чал.; [[2008]]  год — 3,3 тыс. чал.; [[2009]] год — 3153 чал.<ref name="belstat">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-1.pdf Перепись населения — 2009. Брестская область].{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); [[2015]] год — 3005 чал.<ref name="belstat2015">[http://belstat.gov.by/uploads/bgd_files/1427878416014868.zip Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; [[2016]] год — 3006 чал.<ref name="belstat2016">[http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 3023 чал.<ref name="belstat2017">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>

{{Панарама|Ruzhany zamok panorama.jpg|1100px|<center>Панарама палаца Сапегаў</center>}}

* [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Ружаны)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] ([[1615]]—[[1617]]1615—1617)

* [[Капліца сьвятога Казімера (Ружаны)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ([[1792]])

* [[Царква Сьвятых Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Пятра і Паўла]] і [[кляштар базылянаў (Ружаны)|манастыр базылянаў]] ([[1762]]—[[1788]]1762—1788)

<center><gallery widths=150 heights=150 caption="Краявіды Ружанаў" perrowclass="4center">

</gallery></center>

* [[Аарон Любашыцкі]] ([[1874]]—[[1942]]1874—1942) — жыдоўскі пісьменьнік і паэт

* [[Іэхіэль Міхаэль Пінэс]] ([[1843]]—[[1913]]1843—1913) — вядомы пісьменьнік і рэлігійна-сіянісцкі дзяяч

* [[Генры Русота]] ([[1869]]—[[1925]]1869—1925) — дырыгент, кампазытар

* [[Леў Сапега]] ([[1557]]—[[1633]]1557—1633) — [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]

* [[Іцхак Шамір]] (Езярніцкі; нар. [[1915]]) — прэм’ер-міністар Дзяржавы [[Ізраіль]]