Быхаўскі замак: розьніца паміж вэрсіямі

'''Быхаўскі замак''' — помнік архітэктуры [[XVII стагодзьдзе|XVII ст.]] у [[Быхаў|Быхаве]]. Знаходзіцца на ўсходняй ускраіне [[места]], на высокім правым беразе [[Дняпро|Дняпра]]. Уваходзіў у сыстэму [[Быхаўскія мескія ўмацаваньні|мескіх умацаваньняў]]. Твор архітэктуры [[барока]] і [[рэнэсанс|рэнэсансу]]. Аб’ект [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі БеларусьБеларусі]].

[[Файл:Bychaŭ. Быхаў (XVII).jpg|міні|зьлева|Места і замак, [[XVII стагодзьдзе|XVII ст.]]]]

Да [[1590]] году на месцы мураванага замка існавалі драўляна-земляныя ўмацаваньні — колцавы вал, драўляныя сьцены ў выглядзе [[Гародня (фартыфікацыя)|гародняў]], вежы і ўязная брама. У [[1590]] годзе яны вытрымалі напад загону «нізавых казакоў» данскога гетмана Мацюшы Федаровіча, якія, «''наехавши гвалтовне…, шкоды немалые… починили''». У варотах брамы і ў драўляных сьценах засталіся «''есьмо куль и стрел немало''».

[[Файл:Bychau (Bielarus) XVIII.jpg|міні|зьлева|Плян замка, [[1707]]]]

Тады ж уладальнік Быхава [[Гетман вялікі літоўскі|гетман вялікі]] [[Ян Караль Хадкевіч]] атрымаў ад [[Сьпіс каралёў польскіх|караля]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]] грамату на пабудову замест старых драўляных новых мураваных замкавых умацаваньняў. Будаваньне вялося ў [[1610]]—[[1619]]1610—1619 гадох і завяршылася ўжо за [[Леў Сапега|Львом Сапегам]], да якога места перайшло ў [[1628]] годзе.

Быхаў атрымаў магутную бастыённую фартыфікацыю. Паўколам замак атачаўся 800-мэтровым валам з бастыёнамі, равэлінамі ды равамі. Фартэцыя зьяўляласябыла ядром абароны места. З усходу Быхаў меў натуральную перашкоду для ворагаў — Дняпро, з астатніх трох бакоў яго атачалі глыбокія і шырокія (22—27 м) равы. Вакол дзядзінца месьціліся жылыя і гаспадарчыя пабудовы, у тым ліку комплекс мураванага палацавага ансамблю. На ніжнім паверсе палаца знаходзіліся розныя службы, на верхнім — пакоі і сталовая заля.

[[Файл:Bychaŭ. Быхаў (1778-1780).jpg|міні|зьлева|Плян места і замка, [[1778]]—[[1780]]1778—1780]]

У замку бесьперапынна знаходзілася значная вайсковая залога, якая падпадаркоўвалася мясцоваму адміністратару — «губэрнатару», а таксама вялікая колькасьць [[пальная зброя|пальнай зброі]] і амуніцыі. На патрэбу абароны працавала адмысловая [[Быхаўская людвісарня|людвісарня]], дзе кваліфікаваныя майстры выраблялі гарматы, ядры, кулі і гранаты. Тутэйшая зброя і мэталічныя дасьпехі карысталіся вялікім попытам на [[Вялікае Княства Літоўскае|Літве]] і за яе межамі. Паводле зьвестак за [[1692]] год, у цэйхгаўзе Быхаўскага замка меласязахоўвалася наступная зброя: 34 гарматы (шротаўніцы, палявыя марціры, шматствольныя арганы), 32 «сьвіньні» волава, салетра, ядры, картузныя набоі для 3-, 4-, б- і 10-фунтовых гарматаў, артылерыйскія і ручныя гранаты (апошнія трох тыпаў: жалезныя, драўляныя і шкляныя). Сярод іншай зброі — 1200 мушкетаў, 8 арганаў, 38 гакаўніцаў, старасьвецкі аркебуз, 50 параў «блях гусарскіх», косы «проста насаджаныя», формы для адліўкі ядраў, жалезныя пікі, а таксама харугвы<ref>[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Быхаўскі замак // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 360.</ref>.

[[Файл:Bychaŭ, Dniapro. Быхаў, Дняпро (1941).jpg|значак|Замак у панараме места, [[1941]]]]

У [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] ([[1654]]—[[1667]]1654—1667) Быхаўскім умацаваньням прыйшлося нялёгка. З жніўня [[1654]] году на працягу 11 месяцаў яго беспасьпяхова трымалі ў аблозе казацкія загоны Залатарэнкі і 11 палкоў маскоўскага войска на чале з ваяводам Трубяцкім. Толькі ў пачатку [[1657]] году па 18-месячнай аблозе маскоўскія захопнікі з казакамі Нячая штурмам узялі замак. Па пераходзе Нячая на бок Рэчы Паспалітай з [[14 траўня]] [[1659]] году фартэцыю штурмавалі ўжо групоўкі карных аддзелаў Лабанава-Растоўскага і Зьмеева. У ходзе гэтай аблогі места моцна пацярпела, а ў замку выбухнуў арсэнал.

За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] ([[1700]]—[[1721]]1700—1721) да разбурэньня замка прычыніліся войскі [[Пётар I|Пятра I]]. На працягу сямі зь лішнім гадоў у месьце знаходзіўся расейскі гарнізон. Пры яго адступленьні прыводзіліся ў непрыдатны стан брамы, зьнішчаліся бастыёны. Празь некаторы час Сапегі аднавілі ўмацаваньні, артылерыйскі парк зноўку папоўніўся новымі прыладамі.

Да нядаўняга часу на тэрыторыі Быхаўскага замка знаходзіўся мэблевы цэх. У жніўні [[2004]] году ў замку адбыўся пажар. Быў моцна пашкоджаны дах. Абвалілася адна са сьценаў. З таго часу ніякіх рамонтных і рэстаўрацыйных працаў не праводзілася. У наш час замак знаходзіцца ў паўзруйнаваным стане.

Замак — помнік архітэктуры [[барока]] з асобнымі элемэнтамі [[рэнэсанс]]у і абарончага дойлідзтва. Комплекс складаўся зь некалькіх мураваных карпусоў, якія ўтваралі ў пляне няправільныя чатырохкутнікі памерамі 75х7075×70 м. З поўначы ўнутраны двор замыкаўся мурам з выхадам на гарадзкі вал. З заходняга боку замкавага комплексу, павернутага да Рынку, былі кашары. У сярэдняй частцы знаходзілася ўязная брама з пад'ёмным мастом, паабапал якой разьмяшчаліся 8-гранныя абарончыя вежы. На поўдзень ад вежы цягнуўся мур, пазьней заменены драўлянымі карпусамі. За імі разьмяшчаўся мураваны 2-павярховы службовы корпус, які прымыкаўдалучаўся да палаца. Выцягнуты будынак самога палаца галоўным падоўжным фасадам арыентаваўся на ўсход, да Дняпра, быў накрыты высокім двухсхільным2-схільным чарапічным дахам, вышынёй амаль роўным двум паверхам. Да сярэдзіны ўсходняга і тарцовага паўднёвага фасадаў палаца прылягаюцьдалучаюцца гранёныя вежы, якія раней былі 5-яруснымі і завяршаліся 2-яруснымі [[Банька|купаламі–банькамі]] (уплыў архітэктуры нідэрляндзкага рэнэсансу). Фасад палаца, павернуты да двара, афармляла 2-ярусная аркавая галерэя з уваходамі ўва ўнутраныя памяшканьні. Аркада першага паверху была мураванай з крыжовымі скляпеньнямі, на другім паверсе галерэя была драўлянаядраўлянай. Пад будынкам разьмяшчаюцца вялікія скляпеністыя сутарэньні.

Bychaŭ, Haradzieckaja. Быхаў, Гарадзецкая (XIX).jpg|З боку Дняпра, кан. [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]]

Bychaŭski zamak. Быхаўскі замак (1905).jpg|Агульны выгляд, кан. [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]]

Bychaŭski zamak. Быхаўскі замак (XX).jpg|Агульны выгляд, пач. [[XX стагодзьдзе|XX ст.]]

Bychaŭ, Kaścielnaja. Быхаў, Касьцельная (1900).jpg|З боку [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Быхаў)|касьцёла]], пач. [[XX стагодзьдзе|XX ст.]]

Файл:Bh zm 01.jpg|Агульны выгляд, [[2012]]

Файл:Bychau castle inside.jpg|Усярэдзіне

Файл:Bychaŭ. Быхаў (2007).jpg|Агульны выгляд, [[2007]]

Файл:Sapieha Castle in Bychaŭ (2007).jpg|Замкавая вежа

У [[2010-я]] гады пачалася рэстаўрацыі замка. Прыблізны яе каштарыс ацэньваецца ў Br100 млрд (каля 12 млн даляраў)<ref>{{спасылка|загаловак=Быхаўскі замак разбураецца: няма грошай|url=http://www.svaboda.org/content/article/24732611.html|праект=[[Радыё Свабода]]}}</ref>. Да [[1 верасьня]] [[2013]] году, калі ў Быхаве прайшоў [[Дзень беларускага пісьменства]], замак часткова аднавілі. На 2013 год на аднаўленьне вежаў, упарадкаваньне тэрыторыі і кансэрвацыю фрагмэнтаў замка дзяржава выдаткавала каля Br.7 млрд. Фінансаваньне паступала з рэспубліканскага (900 млн.), абласнога (5 млрд.) і мясцовага (1 млрд.) бюджэтаў<ref>{{спасылка|загаловак=Быховский замок будет частично восстановлен к 1 сентября |url=http://news.tut.by/society/338099.html|праект=[[TUT.BY]]}}</ref>. Таксама адкрыты дабрачынны рахунак для ахвяраваньняў грамадзян. На пачатак сакавіка 2013 году было сабрана Br.60 млн<ref>{{спасылка|загаловак=В восстановление замков Беларуси инвесторы вкладывают деньги не активно |url=http://news.tut.by/economics/338018.html|праект=[[TUT.BY]]}}</ref>. У замку вядуцца археалягічныя раскопкі пад кіраўніцтвам [[Ігар Марзалюк|Ігара Марзалюка]].