Тэніс: розьніца паміж вэрсіямі

'''Тэ́ніс''' ({{мова-en|tennis}}), або '''вялікі тэніс'''  — від [[спорт]]у, у якім гуляе два гульца адзін супраць аднаго, або дзьве каманды па два мужчыны ў кожнай, каманда супраць каманды, на поле  — ([[корт|корце]]), падзеленаму пасярэдзіне папярочнай сеткай. Мэта гульні  — ракетакай адправіць мяч на бок супраціўніка так, каб той ня змог яго адбіць, пры гэтым пры першым падзеньні мяч не павінен выляцець за межы корта. Падчас гульні гульцы выкарыстоўваюць дадатковую прылада для гульні  — [[ракетка|ракетку]]. Ракетка  — прыналежнасьць тэнісіста, прызначаная для адбіцьця, зьмены кірунку, магутнасьці палёту гумовага тэніснага мяча, з мэтай заданьня паразы супраціўніку. Матч выйграе той хто атрымлівае найбольшую колькасьць перамог па сэтах, у адпаведнасьці з правіламі гульняў, якія ўжываюцца згодна з полам, узростам і  г. д.

Калі не прымаць да ўвагі гульні старажытных грэкаў і рымлян, у якіх мяч адбівалі рукой або драўлянай палкай, то першыя згадваньні аб гульні, падобнай на тэніс, можна знайсьці ў XІІ  — XIII стагодзьдзях у [[Італія|Італіі]]. Гульня звалася «джыдока», а мяч у ёй адбіваўся надзетай на руку рукавіцай, драўляным шчытком або скурным рамянём.

Афіцыйна лічыцца, што тэніс зьявіўся ў [[14 стагодзьдзе|XIV стагодзьдзі]] на тэрыторыі сучаснай [[Францыя|Францыі]]. Француская знаць захаплялася так званай «гульнёй далоней» («жэ дэ пом»), якая зрабіла вялікі ўплыв на разьвіцьцё сучаснага тэнісу. Першымі гульцамі-аматарамі сталі сьвятары, і ня толькі маладыя [[сэмінарыст]]ы, але й [[сьвятар]]ы больш высокіх званьняў: [[архіяпіскап]]ы і [[кардынал]]ы. Гульня праводзілася ў сьценах [[манастыр (суполка)|манастыроў]], у асноўным на камяной [[падлога|падлозе]]. З часам для зручнасьці гульні, на [[рука|руку]], якая б’е па [[мяч]]у, сталі нацягваць [[рукавічка|рукавічку]], а потым, пачалі выкарыстоўваць драўляныя прадметы, каб адбіваць мяч, з часам яны трансфармаваліся ў так званыя ракеткі. Гэтыя драўляныя прадметы небагаты былі падобныя на сучасную ракетку. Мінула яшчэ больш чатырох стагодзьдзяў, калі на ракетцы сталі застасоўваць [[струна (у музыцы)|струны]]. Гульня стала набіраць шчэ большую папулярнасьць і ўсьлед за сьвятарамі ў гэтую гульню сталі граць заможныя французы. Гульнёй у мяч была захоплена вялізарная колькасьць людзей. А ў [[1480]], кароль Францыі [[Люі ХІ]] выдаў [[указ]], згодна зь якім неабходна было строга прытрымлівацца працэсу вырабленьнявырабу тэнісных мячоў. Умовы наказу былі наступныя: мяч павінен быць набіты файнай [[скура]]ю й [[поўсьць|поўсьцю]] і ня месьціць [[пясок]], [[крэйда|крэйды]], [[вапно|вапна]], апілаўкі, [[мох]]у, [[попел]]у або зямлю. Усьлед за мужчынамі ў XV — XVIXV—XVI стагодзьдзях гульнёй у мяч захапілісь і [[жанчына|жанчыны]]. У гісторыі разьвіцьця тэнісу вядомы такі факт, што ў [[1427]] у [[Парыж]]ы маладая жанчына па імені Марго гуляла настолькі бліскуча, што зь яе швыдкасьцюхуткасьцю падачы мяча маглі параўняцца толькі лепшыя з мужчын-гульцоў. Гульня разьвіваласьразьвівалася настолькі хутка, што ўжо да канца XVI стагодзьдзя ў Парыжы было больш 250 спэцыяльных [[корт]]аў, а колькасьць гульцоў дасягалаперасягала больш сямісем тысячтысячаў. Залежна ад уменьня весьці гульню, паступова адбыўся падзел гульцоў на тры катэгорыі: пачатковец, партнэр і майстар. Найбольшымі прывілеямі карысталіся майстры. Ім давалася права на [[будаўніцтва]] і валоданьне кортамі для гульні. Адзін з майстроў распрацаваў у [[1542]] годзе першыя правілы гульні ў тэніс, але апублікаваныя яны былі толькі праз 50 годгадоў. Гульня атрымала прызнаньне і ў [[ангельцы|ангельцаў]], якія далі ёй назву «сапраўдны тэніс» ({{мова-en|real tennis}}).

Афіцыйна прынята лічыць, што слова «тэніс» узьнікла ад старафранцускага слова «Tenèts!», якое прамаўляў гулец падчас падачы мяча. З часам гэтае слова запазычылі ангельцы і прыстасавалі яго пад сваю мову,  — так узьнікла слова «Tenis», якое і набыла распаўсюджаньне.

ПравілаПравілы зьмяняліся цягам усяго разьвіцьця гульні. Так, на пачатку,сьпярша багата годгадоў увядзеньне мяча ў гульню, г.зн. падача, не адносілася да гульні, і выйграць ачко з падачы было немажліва.

Падача мяча ў гульню зьдзейсьніваласьзьдзейсьнівалася слугамі ({{мова-fr|servani}}), такім чынам, увод мяча ў гульню зваласязваўся абслугоўваньнем  — ''serviz''. Міналі гады, стагодзьдзі і зьмяняліся правілы гульні ў мяч. У наш час падача — вельмі важны тэхнічны элемэнт тэніса, і зьяўляецца сродкамспосабам выйгрышу ачкапункту і ціскам на супраціўніка. Нягледзячы на зьмены ў тэнісе, на ўсіх міжнародных гульнях падача завецца ''service''.

У XVII—XIX стагодзьдзях, у часы [[Француская рэвалюцыя|Францускай рэвалюцыі]] ды [[Напалеонаўскія войны|Напалеонаўскіх войнаў]], людзям было не да заняцьцяў тэнісам, як у Францыі, так і ў іншых эўрапейскіх краінах. У Ангельшчыне, тэніс заняпаў пасьля таго, як ён страціў заступніцтва [[кароль|караля]]. Але канчаткова тэніс ня быў забыты ня конча, а толькі на некаторы час. І ўжо ў [[1858]] пачынаецца новы этап у разьвіцьці тэнісу, калі ўпершыню быў праведзены мач ангельскіх унівэрсытэцкіх камандаў у Хэйманкэрце. ПачалосьПачалося адраджэньне тэнісу: сталі стварацца новыя тэнісныя [[клюб]]ы. А ў спартыўных клюбах для гульні ў [[крыкет]], [[крокет]] і [[гольф]] сталі адкрывацца тэнісныя сэкцыі. Выйсьці на сусьветную арэну тэнісу перашкаджала тое, што ў кожнай краіне правіла гульні былі свае, што рабіла немажлівым правядзеньне міжнародных матчаў. У сярэдзіне XIX стагодзьдзя адбыліся вялізарныя зьмены ў правядзеньні гульняў, таму што ў тэніс пачалі гуляць на адкрытых кортах, хоць да таго гульня праходзіла выключна ў памяшканьнях.

[[Файл:Lawn-tennis-Prang-1887.jpeg|міні|200пксзначак|Лаўн-тэніс у ЗША (1887)]]

ПрычынайПрычына таго, што гульня так доўга праводзілася ў закрытых памяшканьнях, палягала ў пакрыцьці пляцовак і матэрыяле мяча. Так, як мячы былі крамніннымі, прутка сьцягнутымі струнамі, а зьверху пакрытыя [[фланэль]]лю, то яны маглі адскокваць толькі ад цьвёрдай каменнай падлогі, а граць на зямле або траве было немажліва. І толькі са зьяўленьнем гумовых мячоў адбыліся карэнныя зьмены ў тэнісе. У Ангельшчыне ў [[1874]] дзякуючы маёру Ў. Ўінгфілду ўзьнік так званы лаўн-тэніс (''тэніс на траве''). Такім чынам ён узаконіў тэніс і яго правілы. Пасьля таго, як былі запатэнтаваныя сетка, слупкі, мячы, правілы гульні —, тэніс стаў відам спорту. Лаўн-тэніс, а сёньня проста тэніс, хутка распаўсюдзіўся па ўсяеўсёй [[Эўропа|Эўропе]] ды іншыміншых кантынентамкантынэнтах. У яго гуляюць мільёны людзей самага рознага ўзросту.

Першы афіцыйны задакумэнтаваны тэнісны турнір праходзіў у жніўні [[1876]] на корце, разьмешчаным у валоданьнях графа Ўільяма Эплтон у Масачусэтсе; івыйграў выйгранымяго ДжэймсамДжэймс ДўайтамДўайт. Наступным афіцыйным турнірам стаў утурнір [[1877]] годзегоду турнір уў [[Ўімбэлдан]]е,; турнікгэты якітурнір ўу будучыні стаў дужа папулярным спачатакуспачатку ў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], а потым і ў сьвеце. Гэты турнір праводзіцца дагэтуль і ён зьяўляецца найстарэйшым у сьвеце. Фінал гэтага турніру праходзіў у прысутнасьці 200 гледачоў. У ім прынялапрынялі ўдзел 24 гульцагульцы. ПравілаПравілы, папаводле якімякіх гулялі на гэтым турніры, ў будучынінадалей сталі афіцыйнымі на большасьці турніраў Эўропы. Пераможцам гэтага турніру стаў [[Спэнсэр Гор]].

НаступнымНаступны афіцыйнымафіцыйны турнірамтурнір на корце пад адкрытым небам пачалі праводзіць у Дзінард,Дзінардзе (Францыя) у [[1878]]. У гэтым жа годзе быў праведзены турнір у Манрэалі у Cricket Club, таксама ў гэты год прайшоў аматарскі чэмпіянат Шатляндыі. У [[1879]] дэбютаваў Чэмпіянат Ірляндыі ў Fitzwilliam Club у Дубліне. У [[1880]] прайшоў турнір на тэрыторыі Аўстраліі ў Мэльбурне. Чэмпіянат ЗША ўпершыню праходзіў у [[Ньюпарт|Ньюпарце]] ў [[1881]], у ім прымалі ўдзел выключна грамадзяне ЗША.

У [[1933]] аўстраліец [[Джэк Крофард]] выйграе міжнародныя аматарскія гульні Аўстраліі, Францыі (Ралан Гарос), Вялікабрытаніі (Ўімбэлдан) і дасягае фіналу Міжнароднага аматарскага чэмпіянату ЗША ў Форэст ХілГіл, журналісты Джон Кіеран і Элісан Дэнзіг упершыню застасавалівыкарысталі выраз «[[Вялікі шлем (тэніс)|Вялікі шлем]]» ({{мова-en|Grand Slam}}) (па аналёгіі з [[брыдж]]ам і [[гольф]]ам), згадваючы мажлівую перамогу аўстралійца ў чатырох турнірах у гэтым жа годзе. Пералічаныя чэмпіянаты пачалі набіраць значнасьць у тэнісным сьвеце, уў зьвязкусувязі з тым, што зборныя гэтых чатырох краінаў адзіныябылі адзінымі, хто здабываў перамогі ў [[Кубак Дэвіса|Кубку Дэвісу]], які на той час меў найбольшую значнасьць у аматарскім тэнісе, чым усе іншыя турніры.

Гульцы (каманды) знаходзяцца па розныя бакі сеткі. Адзін зь іх ўводзіцьуводзіць мяч у гульню (выконвае ''падачу''): пры гэтым мяч павінен папасьцьтрапіць у супрацьлеглы ад падаючага малы квадрат корту. Другі гулец «прымае» падачу. Задача гульцоў  — напраўляцьнакіроўваць мяч ударамі ракеткі на бок супраціўніка, пры гэтым пад час першага падзеньня мяч павінен папасьцітрапіць ўу межы корту. Другі гулец павінен пасьпець адбіць мяч мяч, пакуль той не ўпадзе на корт больш за адзін раз. Магчыма таксама ударыцьўдарыць па мячы, не чакаюцы, пакуль ён упадзе на корт — зыграць зь лёту. Гулец, які зрабіў памылку, прайграе розыгрыш, а ягоягоны супраціўнік набірае ачко.

Гульцам неабходна набіраць ачкі для таго, каб выйграць ''гэйм'' (4 мяча: 15-30-40-гэйм, але ня менш розьніцы ў 2 мячы). Гулец, які першым выйграў 6 гэймаў (пры ўмове, што яго супраціўнік выйграў ня больш за 4 гэймы), выйграе «сэт». Пасьля ліку ў сэце 5:5 для яго выйгрышавыйгрышу неабходна выйгратьвыйграць два гэйма запар. Калі сэт гуляецца з «тай-брэйкам» (гуляецца да 7 мячэймячоў, але ня меней розьніцы ў два мячы), ён прызначаецца пры ліку ў сэце 6:6. Для перамогі ''матча'' неабходна выйграць 2 з 3 альбо 3 з 5 сэтаў (узалежнасьціу залежнасьці ад рэгламэнтарэглямэнту спаборніцтваў). Як толькі адзін з супраціўнікаў набірае неабходную колькасьць выйгранныхвыйграных сэтаў, матч заканчваецца.

У афіцыйных матчах заўсёды прысутстнічае [[судзьдзя (спорт)|судзьдзя]], які для лепшага агляду корту сідзіць на ўзывышшы ўзвышшы — ''вышцы'', таму яго завуць ''судзьдзёй на вышцы''. Судзьдзю на вышцы могуць дапамагаць ''судзьдзі на лініі'', якія вызначаюць, ці прызямліўся мяч у межах корта.

З сэзону 2006 году на турнірах [[WTA]] и [[ATP]] сталі афіцыйна ўжывацца сыстэмы ''электроннага судзейства'' (ЯстрабіныЯстрабава глазвока). Такія сыстемысыстэмы дазваляюць з высокай дакладнасьцью вызначыць месца падзеньня мяча і тым самым зьнізіць колькасьць судзейскіх памылак.

* '''Брэйк'''  — выйгрыш падачы супраціўніка.

* '''Брэйкпойнт'''  — розыгрыш, у якім адзін з супраціўнікаў можа здабыць брэйк.

* '''Бэкхэнд''' або '''удар закрытай ракеткай'''  — удар зь нязручнага боку, зьлева для праўшы, справа для ляўшы.

* '''Гэймпойнт'''  — розыгрыш, у якім адзін з супраціўнікаў можа выйграць гэйм на сваёй падачы.

* '''Дропшот''' або '''скарочаны ўдар'''  — нечаканае падразаньне мяча такім чынам, каб ён ледзь-ледзь пералецеўпераляцеў празь сетку й апусьціўся на корт амаль без адскоку.

* '''Крос'''  — дыяганальны ўдар.

* '''Лоб''' або '''сьвечка'''  — высокі ўдар з мэтай перакінуць супраціўніка, які выйшаў да сеткі.

* '''Матчпойнт'''  — розыгрыш, у якім адзін з супраціўнікаў можа выйграць гэйм, сэт і матч.

* '''Паўўолей''' або '''ударўдар з паўлёту'''  — удар па мячумячы, які толькі адбіўся ад зямлі і падымаецца ўгору.

* '''Рэвэрс'''  — удар адваротнайадваротным (закрытайзакрытым) старанойбокам ракеткі высока над галавой.

* '''Слайс''' або '''падрэзка'''  — удар, пры якім мячу падаецца кручэньне ў кірунку, процілежным да кірунку руху. Дзякуючы [[эфэкт Магнуса|эфэкту Магнуса]] мяч сьцелецца над кортам, працягваючы сваю траекторыю. Застасоўваецца для гульні з задняй лініі.

* '''Смэш'''  — моцны ўдар паднятай над галавой ракеткай.

* '''Сэтпойнт'''  — розыгрыш, у якім адзін з супраціўнікаў можа выйграць сэт.

* '''Топ-сьпін'''  — удар, пры якім мячу падаецца моцнае кручэньне ў кірунку руху. Характарызуецца высокім адскокам і траекторыяй, якая закручваецца данізу дзякуючы [[эфект Магнуса|эфекту Магнуса]]. Застасоўваецца пры гульні з задняй лініі.

* '''[[Тайбрэйк]]'''  — спэцыяльны [[гэйм]] для хуткага вызначэньня пераможцы роўнага [[сэт]]у.

* '''Ўолей''' або '''ударўдар зьлёту'''  — удар па мячумячы перш, чым той пасьпеў апусьціцца на корт.

* '''Форхэнд''' або '''ударўдар адкрытай ракеткай'''  — удар са зручнага боку, справа для [[праўша|праўшы]], зьлева для [[ляўша|ляўшы]].

* '''Эйс'''  — падача навылет, пры якой супраціўнік ня змог дацягнуцца ракеткай да мяча.

* '''Эпроўч'''  — павольны ўдар з моцнай падрэзкай з мэтай выхаду да сеткі.

== Фэдэрацыі ды аб'яднаньніаб’яднаньні гульцоў ==

Галоўным органам кіраваньня тэніснымі справамі зьяўяецца [[Міжнародная фэдэрацыя тэнісу]] ({{мова-en|ITF}}), якая складаецца з 202 нацыянальных тэнісных фэдэрацыяў, у тым ліку [[Беларуская Тэніснаятэнісная Асацыяцыяасацыяцыя]] (''БТА'').

Самымі прэстыжнымі ў тэнісе зьяўляюцца чатыры турніры [[вялікіВялікі шалом|вялікагаВялікага шалому]]

* [[Кубак Дэвіса]]  — змаганьні зборных краінаў сярод мужчын.

* [[Кубок Фэдэрацыі]]  — змаганьні зборных краінаў сярод жанчын.

* [[Кубак Хопмана]]  — змаганьні зьмешаных мужчынска-жаночых зборных.

Акрамя таго, прафэсійныя тэнісныя аб’яднаньні арганізуюць сэрыі турніраў рознай сілы, так званыя '''туры''', ахопліваючы імі ўсіх гульцоў арганізацыі, тэнісную моладзь і вэтэранаў.

Тэнісныя турніры збольшага праводзяцца па [[алімпійская сыстема|алімпійскай сыстэме]]. Пары вызначаюцца [[лёсаваньне]]м з папярэнімпапярэднім расьсейваньнем. Зрэдку праводзяцца колавыя турніры, або турніры, у якіх спачатку гуляюцца матчы ў групах з далейшым пераходам на алімпійскую сыстэму.