Пэрсыдзкая мова: розьніца паміж вэрсіямі

[[Файл:Shahnameh3-1.jpg|міні|300пкс295пкс|Старонка зь сярэдневечнага манускрыпта паэмы [[Шагнамэ]] [[Фірдаўсі]], што лічыцца пэрсыдзкім нацыянальным эпасам]]

У гісторыі пэрсыдзкае мовы вылучаюць 3 пэрыяды: старажытны, сярэдні ды новы. Мовы гэтых эпохаў адпаведна названыя: старажытнапэрсыдзкай, сярэднепэрсыдзкай (паглявіпаглаві або пэглеві) і новапэрсыдзкай (ці сучасны фарсі).

Старажытнапэрсыдзкая мова паўстала на паўднёвым-захадзе ІранаІрану (гістарычны рэгіён Парс, зь якім зьвязваецца паходжаньне мовы) і функцыянавала, на думку навукоўцаў, да ІІІ ці IV ст. да н.  э.; былаБыла роднай мовай уладароў старажытнапэрсыдзкай [[Дзяржава Ахемэнідаў|Ахемэнідзкай дзяржавы]] (''farsi-ye hakhameneshyan''). У пісьме выкарыстоўваўся клінапіс (які ня быў прымітыўнай сыстэмай пісьменнасьці, бо ім пасьпяхова карысталіся самыя розныя мовы аж тры з паловай тысячагоддзі). Напачатку І тыс. да н.  э. сфармавалася і роднасная старажытнапэрсыдзкай  — [[авэстыйская мова]], сакральнаялітургічная мова-загадка, якая засталася ўвасобленай у рэлігійных тэкстохтэкстах Авэсты.

Мяркуецца, што старажытнапэрсыдзкі клінапіс, які ўяўляе сабой спрошчануюспрошчаны адменувід асыра-бабілёнскага, выкарыстоўваўся Ахемэнідамі толькі ў асабліва ўрачыстых момантохмомантах, а мовай дзяржаўнай канцылярыі была тагачасная міжнародная мова — таго часу –[[арамэйская мова|арамэйская]]. Пазьней арамэйская абэцэдапісьмовасьць стала выкарыстоўвацца ў пэрсыдзкай мове і на яе аснове былі створаныя абэцэдыпісьмовасьці, якія выкарыстоўваліся ў Іране да канчатковай ісламізацыі (сярэднеіранскія абэцэдыпісьмовасьці).

ТолькіНадпісы надпісы легендарных уладароўўладароў Дарыя (Дар’юш) і [[Ксэркс]]а (Хшаярша)захавалі захаваліда дляцяперашняга насчасу старажытнапэрсыдзкую мову ў яе клясычнай форме, якая адрозьнівалася багатай марфалёгіяй[[марфалёгія (лінгвістыка)|марфалёгія]]й, блізкай да сыстэмы іншае старажытнаіранскае мовы – — авэстыйскай – — і да сыстэмы [[санскрыт]]у. Пазьнейшыя надпісы – — Артаксэркса I і II – — сьведчаць пра значнае спрашчэньне марфалёгіі, а надпісы Артаксэркса III паказваюць, што ў яго часы (IV ст. да н.  э.) пачынаўся сярэднепэрсыдзкі пэрыяд разьвіцьця мовы. Сярэднепэрсыдзкая мова адрозьніваецца ад старажытнапэрсыдзкай у асноўным марфалягічнай сыстэмай. Спрашчэньне і распад старажытнапэрсыдзкага скланеньня і спражэньня, зьвядзеньне розных катэгорыяў, клясаў ды склонаў да аднагоадной-двохдзьвюх, паступовае падзеньне канчаткаў пад уплывам новага, эксьпіраторнага націску – — увесь гэты працэс, пачатак якога заўважны ўжо ў надпісохнадпісах Артаксэркса III, прывёў пры канцы сасанідзкай эпохі (III-VII III—VII стст.) да таго аналітычнага стану пэрсыдзкай мовы, які мы і назіраемназіраецца пазьней у той жа мове ў помнікохпомніках, напісаных новай, [[арабскае пісьмо|арабскай графікай –]] — у новапэрсыдзкай мове.

Сярэднепэрсыдзкая мова (пагляві́паглаві́) прыйшла на зьмену старажытнапэрсыдзкай прыкладна ў 250  г. да н.  э. і праіснавала ў тым ліку як афіцыйная мова дзяржавы Сасанідаў да прыкладна 700 году. Пасьля заваёвы ІранаІрану арабамі ў [[7 стагодзьдзе|VII]] ст. гэтая мова, як і старажытныя рэлігійныя веды ў закансэрваваным выглядзе захаваліся ў зараастрыйскіх грамадах ІранаІрану і ў нашчадкаў імігрантаў з Ірану – — парсаў Індыі. Менавіта парсы дапамаглі першым эўрапейскім дасьледнікам расчытаць і разабрацьдэшыфраваць старажытныя тэксты. На пісьме ў паглявіпаглаві выкарыстоўваліся варыянты арамэйскай графікі (нагадваюць узор “елачку”«елачку»).

Сярэднепэрсыдзкая мова мае больш пісьмовых помнікаў, чымза старажытнапэрсыдзкаястаражытнапэрсыдзкую, алепрычынаю вінаватыячаго ў тымсталі ня толькі гістарычныя разбурэньні, але ій тое,меншы штостатус паглявіпаглаві пастаяннаў былапараўнаньні ў цяніз арамэйскай мовы. ПраўдаТым ня менш, паглявіпаглаві, у адрозьненьне ад старажытнапэрсыдзкай, выкарыстоўвалася ўжо ў розных сфэрах. Пра тое сьведчаць разнастайныя літаратурныя помнікі, у тым ліку пазьнейшыя пераробкі і насьледаваньнідасьледаваньні ў наступны пэрыяд разьвіцьця пэрсыдзкае мовы («Калилак и Димнак» стала «Каліла-і Дамнэ», «Хватай Намак» стаў адной з крыніцаў [[«Шагнамэ»]] [[Фірдаўсі]]).

Вынікам арабскай заваёвы і распаўсюджаньня ў Іране [[іслам]]у стала грунтоўнае пераўтварэньне мовы і зьяўленьне новапэрсыдзкай мовы, першыя помнікі якой вядомыя з [[9 стагодзьдзе|IX]] ст. Яна выкарыстоўвае ўдасканаленуюўдасканаленае арабскуюарабскае абэцэдупісьмо (дададзеныя літары для гукаў [пp], [чʧ], [жʒ], [гg], зьмененыя фанэтычныя значэньні многіх арабскіх літараў і агаласовак). Пэрсыдзкая мова хутка трансфармавалася пад уплывам арабскай. Часткова гэта тлумачыцца тым, што яшчэ да заваёвы Ірану арабамі, у краіне, як і ва ўсім рэгіёне, шырока выкарыстоўвалася роднасная арабскай арамэйская мова. АлеМіж трэба памятаць пра тоетым, што заваяваныя насельнікі Ірану мелі больш разьвітую культуру за арабаў, чымшто арабы-качэўнікідатычылася, у тым ліку гэта датычыцца, мовы і літаратуры. Дастаткова сказаць, што фактычна Сьвяты Кур'ан і стаў першай кнігай на літаратурнай арабскай мове, тады як ў Іране да таго часу былі ўжо тысячы літаратурных, навуковых і рэлігійных па сваім зьмесьце буйных тэкстаў на пэрсыдзкай мове (пагляві). Арабы нават мусілі яшчэ доўгія гады працягваць весьці сваё справаводзтва на заваяваных іранскіх землях на-пагляві паглаві, паглявійскайейнай пісьмовасьцю і пры дапамозе мясцовых сакратароў-адміністратараў сасанідзкай школы.

Новапэрсыдзкая мова фармавалася, як літаратурная мова пэрсыдзкай арыстакратыі, што і адлюстроўвае старая назва гэтае мовы «''забан-иі-дари»дарі'' (прыдворная мова). З такім асяроддземасяродзьдзем фармаваньня зьвязаныя і многія яе рысы – — пэўная гіерархічнаягерархічная ўстаноўка, якая выяўляецца ў тым, што для цэлага шэрагу паняткаў, і перадусім для дзеясловаў, існуюць паралельныя шэрагі словаў, якія ўказваюць, якія адносіны існуюць паміж суразмоўцамі, напрыклад, цірознае гэтасацыяльнае роўныястановішча паміжсуразмоўцы сабойабо паўзровень сацыяльным становішчы людзі, ці нехта зь іх стаіць вышэй ці ніжэй упаводле грамадзкай гіерархіігерархіі. Прыкладам, панятак «казаць» (паміж роўнымі скажам— – «''гофтан»'', пра вышэйшага скажам— – «''формудан»'', а ўу ягонай прысутнасьці і ўвогуле «— ''арз кярдан»''). Варта адцеміць і выкарыстаньне арабскіх запазычаньняў, што ўказвае на мяшанывялікую характардзелю запазычваньняў арабскага паходжаньня мовы, а менавіта: арабскія словы зазвычай выкарыстоўваліся раўналежна зь іх пэрсыдзкім адпаведнікам:, як то — – «''ба сейдсэйд ва шикаршікар рафт» –'' — «на паляваньне (ар.) і паляваньне (пэрс.) пайшоў». Новапэрсыдзкая мова дары пачала складваць на аснове пэрсыдзкіх гаворак Сярэдняй Азіі і паўночна-ўсходніх правінцыяў ІранаІрану ў ІХ-Х стст.

Неўзабаве пасьля ісламізацыі ІранаІрану пэрсыдзкая мова стала другой па значэньні літаратурнай мовай ісламскага сьвету. Дзякуючы сваёй ролі ў ісламскай цывілізацыі пэрсыдзкая мова перажыла чарговую хвалю свайго пашырэньня па ўсім Блізкім Усходзе, а таксама на [[Каўказ]]е, у Сярэдняй Азіі ды Індыі (у яе гістарычным значэньні, то бок у сёньняшняй Індыі і [[Пакістан]]е). Пэрсыдзкая мова аказала велізарнае ўзьдзеяньне на фармаваньне мовы [[урду|ўрду]] (а таксама і яе індыйскага варыянту [[гіндзі]]) ды [[асманская турэцкая мова|асманскай турэцкай мовы]]. Пэрсыдзкая быламела мовайролю камунікацыі, lingua franca,лінгва-франка на ўсходзе ісламскага сьвету цягам тысячагоддзя, што, неу ўтым апошнюю чаргуліку, тлумачыцца параўнальнай простасьцюпрастатой яе [[граматыка|граматыкі]], марфалёгіі ды сынтаксу[[сынтаксіс]]у.

Сёньняшнія межы пашырэньня пэрсыдзкай мовы шмат меншыя, чым яшчэ зусімза нядаўнанядаўнія. Да [[1835]] году пэрсыдзкая мова была афіцыйнай мовай пры вядзеньні дзяржаўных справаў на ўсім індыйскім субкантынэнце (пазьней яе зьмяніла ангельская). На Каўказе пэрсыдзкая мова як мова адміністрацыі, справаводзтва і літаратуры (побач з асманскай) была паступова зьмененая на мову[[расейская расейскіхмова|расейскую заваёўнікаўмову]] толькі ў другой палове [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] ст.

=== Пэрсыдзкая мова найноўшага часу ===

Два іншыя варыянты мовы цяпер займаюць горшае становішча, што зьвязана з доўгатэрміновым заняпадам навукі ў [[Аўганістан]]е і інтэнсыўнай [[русыфікацыярусіфікацыя]]й у [[Таджыкістан]]е. Але ўсе тры варыянты застаюцца цалкам узаемна зразумелымі. Прынамсі(прынамсі, у вуснай форме, боз таджыцкаяпрычыны былапераводу затаджыцкай савецкім часам пераведзенаямовы на [[кірыліца|кірыліцу]]). ТамуПраз сёньнягэта на цяперашні час пэрсыдзкая мова, перажыўшызазнаўшы тры гістарычныя рэінкарнацыіэтапы, мае тры рэгіянальныя абліччыварыянты ды дзьве пісьмовасьці (арабска-пэрсыдзкі альфабэт і кірыліцу). Пры ўсім пры тымгэтым яна захоўвае трывалае адзінства, выяўленае ва ўзаемаразуменьні паміж яе носьбітамі  — ад [[Памір]]у да [[Каўказ]]у.