Франклін Дэлана Рузвэлт: розьніца паміж вэрсіямі

| дата_нараджэньня = [[{{Нарадзіўся|30 студзеня]] [[|1|1882]]}}

| дата_сьмерці = [[{{Памёр|12 красавіка]] [[|4|1945]] }}

'''Франклін Дэлана Рузвэлт''' ([[1882]]—[[1945]])  — 32-ы прэзыдэнт [[ЗША]] й цэнтральная фігура ў падзеях сьвету ў сярэдзіне [[20 стагодзьдзе|XX стагодзьдзя]], кіраваўшы Злучанымі Штатамі падчас [[Вялікая дэпрэсія|сусьветнай эканамічнай крызы]] й [[Другая сусьветная вайна|сусьветнай вайны]]. Адзіны амэрыканскі прэзідэнт абраны больш чым на два тэрміны. Рузвэлт перамог дзеючага прэзыдэнта рэспубліканцырэспубліканца [[Гэрбэрт Кларк Гувэр|Гэрбэрта Гувэра]] ў лістападзе [[1932]] году, падчас Вялікай дэпрэсіі. Спалучэньне ў Рузвельта якасьцяў аптымізму й актыўнасьці спрыяла адраджэньню нацыянальнага духу. У цесным супрацоўніцтве з [[Ўінстан Чэрчыль|Ўінстанам Чэрчылем]] і [[Ёсіф Сталін|Ёсіфам Сталіным]], вядучымі саюзнікамі супраць [[Трэці Райх|нацыскай Нямеччыны]] й [[Японія|Японіі]] ў Другой сусьветнай вайне, ён памёр калі перамога была ўжо дзелам часу.

Пачынаючы са сваіх «[[Першыя сто дзён|першых ста дзён]]» у офісу, якія пачаліся [[4 сакавіка]] [[1933]] году, Рузвэлт адразу ж узяў арыентыр на [[Новы курс Рузвэлта|Новы курс]]  — комплекс праграмаў, прызначаных для атрыманьня дапамогі (асабліва забеспячэньне беспрацоўных дзяржаўнымі працоўнымі месцамі), аднаўленьне эканомікі й рэформаў, шляхам рэгуляваньня дзейнасьці [[Ўол-стрыт]], банкаў і транспарту. Паляпшэньне стану эканомікі праходзіла вельмі хутка з 1933 па [[1937]] гады, але затым наступіла глыбокая рэцэсія. Двухпартыйная кансэрватыўная кааліцыя, утвораная ў 1937 годзе перашкодзіла яму прасунуць шмат якія новыя законапраекты, таму былі адменены многія з праграмаў надзвычайнай дапамогі, калі беспрацоўе практычна скончылася падчас Другой сусьветнай вайны. Большасьць правілаў Новога курсу былі спынены каля [[1975]]—[[1985]] гадоў, за выключэньнем рэгуляваньня Ўол-стрыт [[каштоўныя паперы|каштоўнымі паперамі]] й [[біржа]]й, якое ўсё яшчэ існуе. Нараўне з некалькімі больш дробнымі праграмамі, працягваюць існаваць [[Фэдэральная карпарацыя страхаваньня дэпазытаў]], якая была створана ў 1933 годзе, і сацыяльнае забеспячэньне, якое Кангрэс прыняў у [[1935]] годзе.

Калі сусьветная вайна была амаль непазьбежнай пасьля [[1938]] году, з-за японскага ўварваньня у [[Кітай]] і агрэсіі нацысцкай Нямеччыны, Рузвэлт аказаў моцную дыпляматычную й фінансавую падтрымку Кітаю й [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], захоўваючы афіцыйна нэўтралітэт. Ягонай мэтай было зрабіць Амэрыку «арсэналам дэмакратыі», якая будзе пастаўляць баепрыпасы да саюзнікаў. Ён дамогся амаль аднадушнай аб'явыаб’явы вайны супраць Японіі пасьля нападу японцаў на [[Пэрл-Гарбар]] [[7 сьнежня]] [[1941]] года, назваўшы яго «днём, калі будзе жыць ганьба». Ён кіраваў мабілізацыяй эканомікі ЗША ў падтрымку намаганьняў саюзнікаў у вайне. Беспрацоўе зьнізілася да 2%, дзейнасьць праграмаў дапамогі ў асноўным скончылася, а прамысловая эканоміка хутка расла, калі мільёны людзей пераехалі ў новыя працоўныя месцы ў ваенныя цэнтры, а 16 мільёнаў мужчын і 300.000 жанчын былі мабілізаваны на ваенную службу.

Рузвэлт дамінаваў на амэрыканскай палітычнай сцэне, не толькі напрацягу дванаццаці гадоў свайго прэзыдэнцтва, але й дзесяцігодзьдзі пазьней. Новы курс Рузвэлта аб'яднаўаб’яднаў вакол сябе прафзьвязы, афраамэрыканцаў, сельскіх белых паўднёўцаў і іншых. Рузвэлт лічыцца адным зь лепшых прызэдэнтаў ЗША.

Рузвэлт ёсьць англізаванай формай [[Нідэрлянды|нідэрляндзкага]] прозвішча «ван Роозвэлт» або «ван Розэнвэлт», што азначае з «поля ружаў»<ref>[http://genealogy.about.com/library/surnames/r/bl_name-ROOSEVELT.htm «Roosevelt - — Surname Meaning, Origin for the Surname Roosevelt Genealogy»]. The New York Times.</ref>. Нягледзячы на тое, што некаторыя выкарыстоўвалі англізаванае вымаўленьне {{IPA|[ˈruːzəvɛlt]}}, сам Рузвэлт выкарыстоўваў форму {{IPA|[ˈroʊzəvəlt]}}.

Рузвэлт паходзіў з адной з найстарэйшых сем'яўсем’яў у штаце [[Нью-Ёрк (штат)|Нью-Ёрк]]. Рузвэлты вызначыліся й ў іншых галінах, ня толькі ў палітыцы. Адзін з продкаў, Ісаак Рузвэлт, служыў у міліцыі Нью-Ёрку падчас [[амэрыканская рэвалюцыя|амэрыканскай рэвалюцыі]]. Рузвэлт наведваў мерапрыемствы Нью-Ёрцкага таварыства «[[Сыны амэрыканскай рэвалюцыі|Сыноў амэрыканскай рэвалюцыі]]», і навата уступіў у арганізацыю, пакуль быў прэзыдэнтам. Маці Рузвэльта назвала яго імём свайго любага дзядзькі Франкліна Дэлана. Родапачынальнікам сям'ісям’і Дэлана ў Амэрыцы быў Філіп дэ ла Ной, першы [[гугеноты|гугенот]] у [[Новы Сьвет (Амэрыка)|Новым Сьвеце]], чыё прозвішча ў англізаваным варыянце гучыць як Дэлана.

Франклін Дэлана Рузвэлт нарадзіўся [[30 студзеня]] [[1882]] года ў горадзе Гудзон-Валі [[Гайд Парк|Гайд-Парка]], [[Нью-Ёрк]]. Ягоны бацька, Джэймз Рузвельт, і ягоная маці, Сара Эн Дэлана, абодва былі з заможных старажытных сем'яўсем’яў Нью-Ёрку, [[Нідэрлянды|нідэрляндзкага]] й [[францыя|францускага]] паходжаньня адпаведна. Франклін быў іхным адзіным дзіцём.

Рузвэлт рос у атмасфэры дастачы. Сара была прыналежнай маці, але Джэймз, якому было 54, калі нарадзіўся Франклін, на думку некаторых, быў аддаленым бацькам, нягледзячы на тое, што біёграф Джэймз Бэрнз пісаў, што ўзаемаадносіны Джэймза з сынам былі больш, чым тыповымі у тыя часы. Сара мела больш значны ўплыў ўплыў на Франкліна ў першыя гады, яна аднойчы заявіла: «Мой сын Франклін  — Дэлана, ня Рузвельт». Частыя паездкі ў [[Эўропа|Эўропу]] з бацькамі пазнаёмілі Рузвэлта з [[Нямецкая мова|нямецкай]] і [[француская мова|францускай мовамі]]. Ён навучыўся ездзіць вярхом, страляць, займаўся грэбляй, гуляў у пола й [[тэніс]]. Рузвэлт таксама гуляў [[гольф]], калі быў падлеткам. І, акрамя таго, навучыўся хадзіць пад ветразем, за што бацька падарыў яму ветразнае судна, якое Франклін назваў «Маладзік».

Пасьля сканчэньня школы Рузвэлт паступіў у [[Гарвардзкі ўнівэрсытэт|Гарвардзкі каледж]] і жыў у блёке для заможных студэнтаў. Франклін быў чальцом зьвязу AΔΦ, а таксама працаваў рэдактарам у штодзённай газэце «Harvard Crimson». Рузвэлт пазней заявіў: «Я выбраў эканамічных курсы ў каледжы, і вучыўся па яму чатыры гады, але ўсё, што я вучыў было няслушным». У той час, калі ён навучаўся ў Гарвардзе, ягоны стрыечны брат у пятым калене [[Тэадор Рузвэлт]] стаў прэзідэнтам. Энэргічны стыль кіраўніцтва новага прэзыдэнта й стараннасьць у рэфармаваньні зрабіла яго героем для Франкліна. У [[1902]] годзе Франклін сустрэў сваю будучую жонку [[Элеанора Рузвэлт|Элеанору Рузвэлт]], пляменьніцу Тэадора, на прыёме ў [[Белы дом|Белым доме]] (раней яны сустракаліся, калі былі дзецьмі). На той час Франкліну Рузвэлту было дваццаць гадоў, Элеаноры  — дзевятнаццаць.

Рузвэлт паступіў на юрыдычны факультэт [[Калюмбійскі ўнівэрсітэтўнівэрсытэт|Калюмбійскага ўнівэрсітэту]] ў [[1904]] годзе, але кінуў яго ў [[1907]] годзе. У [[1908]] годзе ён уладкаваўся на працу ў прэстыжную фірму з Уолл-стрыт ''Carter Ledyard & Milburn'', якая працавала ў сфэры юрыдычнага права. [[11 кастрычніка]] [[1911]] года быў залічаны ў [[Масонства|масонскую]] «Галяндзкую ложу нумар 8» у Нью-Ёрку<ref>[http://www.pagrandlodge.org/mlam/presidents/froosevelt.html «Masonic Presidents»]. Grand Lodge of Pennsylvania.</ref>.

[[17 сакавіка]] [[1905]] года Рузвэлт пашлюбаваўся з Элеанорай, нягледзячы на ​​жорсткае супраціўленьне сваёй маці. Дзядзька Элеаноры, Тэадор Рузвэлт, прадстаўляў яе на вясельлі, бо Элеанора страціла сваіх бацькоў ва ўзросце дзесяці гадоў. Маладая пара адразу ж пераехала ў [[Спрынгўуд]], маёмасьць Франклінавай сям'ісям’і, дзе ягоная маці стала частым госьцем дома, на вялікі жаль Элеаноры. Дом належыў маці Рузвэлта да ейнай сьмерці ў [[1941]] годзе. Што тычыцца асабістага жыцьця, Франклін быў харызматычным, прыгожым і сацыяльна актыўным чалавекам. У адрозненьні ад яго Элеанора не любіла грамадзкае жыцьцё, і часьцяком заставалася дома, каб выхоўваць сваіх дзяцей. Яны мелі шэсьць дзяцей:

* Франклін Дэлана-малодшы ([[18 сакавіка]] [[1909]]  — [[7 лістапада]] [[1909]] года)

У жніўні [[1921]] года, у той час калі Рузвэлт разам зь сям'ёйсям’ёй адпачываў на высьпе [[Кэмпабэла]] ў [[Нью-Брансўік|Нью-Брансўіку]]у, [[Канада]], у Рузвэлта было дыягназавана захворваньне на [[поліяміэліт]], што прывяло да пастаяннага паралічу ніжніх канцавінаў. Гэты дыягназ быў пазьней пастаўлены пад сумнёў<ref>Lomazow, Steven. [http://www.scribd.com/doc/24896077/The-Untold-Neurological-Disease-of-Franklin-Delano «The Untold Neurological Disease of Franklin Delano Roosevelt»]. Scribd Inc.</ref>. Але ўсё сваё жыцьцё Рузвэлт адмаўляўся прызнаваць сябе паралізаваным. Ён праходзіў шырокі спэктар лячэньня, уключаючы [[гідратэрапія|гідратэрапію]], а ў [[1926]] годзе, ён набыў курорт у [[Ўорм-Спрынгз]], штат [[Джорджыя]], дзе ён прафундаваў цэнтар гідратэрапіі для лячэньня хворых на поліяміэліт, які працуе й да сёньняшняга дня й называецца Інстытут Рэабілітацыі ймя Рузвэлта ў Ўорм-Спрынгз. Пасьля таго, як ён стаў прэзыдэнтам, ён быў адным з фундатараў Нацыянальнага Фонду дзіцячага паралічу (цяпер вядомы як «March of Dimes»).

У адрозненьні ад першага прэзыдэнцкага тэрміну, вельмі мала асноўных законаў было прынята падчас другога, сярод іх стварэньне воргана [[Арганізацыя жыльлёвага кіраваньня ЗША|Жыльлёвага кіраваньня ЗША]] ў [[1937]] годзе, прыняцьцё другога сельскагаспадарчага рэгулюючага акту й закону аб справядлівых працоўных стандартах у [[1938]] годзе, які ўсталяваў мінімальную колькасьць заробкаў. Калі эканоміка пачала пагаршацца яшчэ раз у канцы [[1937]] году, Рузвэлт прасоўваў агрэсіўную праграму стымуляваньня, прасіўшы Кангрэс выдзяліць $5  млрд на дапамогу й аплату грамадзкай працы. Гэта дазволіла ў канчатковым выніку стварыць каля 3,3 мільёнаў працоўных месцаў да [[1938]] году.

Вярхоўны суд быў галоўнай перашкодай на шляху праграмы Рузвэлта падчас ягонага другога тэрміну, ён аналяваў многія зь яго праграмаў. У прыватнасьці ў [[1935]] годзе Суд аднагалосна пастанавіў, што закон аб нацыянальным індустрыяльным аздараўленьні быў неканстытуцыйнай праявай перадачы заканадаўчай улады прэзыдэнту. Рузвэлт ашаламіў Кангрэс напачатку [[1937]] году, прапанаваўшы закон, які дазваляў яму прызначаць да шасці новых судзьдзяў, каб «уліць новую кроў»<ref>{{Спасылка|аўтар=Pusey, Merlo J. [|url=http://www.americanheritage.com/articles/magazine/ah/1958/3/1958_3_24.shtml «|загаловак=F.D.R. vs. the Supreme Court»]|копія =http://web.archive.org/web/20060507103227/http://www.americanheritage.com/articles/magazine/ah/1958/3/1958_3_24.shtml | дата копіі =7 траўня 2006 }}, American Heritage Magazine, April 1958,Volume 9, Issue 3</ref>. Гэты плян сутыкнуўся зь інтэнсіўным палітычным супрадзьдзеяньнем ягонай ўласнай партыі, на чале зь віцэ-прэзыдэнтам [[Джон Нэнс Гарнэр|Гарнэрам]], так як ён парушаў прынцыпы [[падзяленьне ўлады|падзяленьня ўлады]] й надаваў прэзыдэнту кантроль над судом. Прапановы Рузвэлта былі разьбіты. Суд таксама адступіў ад канфрантацыі з адміністрацыяй, прызнаўшы законы аб працоўных узаемаадносінах і сацыяльным забесьпячэньні адпаведнымі канстытуцыі. Сьмерці й выхады на пэнсію неўзабаве дазволілі Рузвэлту прасунуць у Вярхоўны суд лаяльных да сябе судзьдзяў. Паміж [[1937]] і [[1941]] гадамі, ён прызначыў восем судзьдзяў.

Прыход да ўлады дыктатара [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]] ў [[Нямеччына|Нямеччыне]] выклікала асьцярогі новай сусьветнай вайны. Тым ня менш, у [[1937]] годзе Кангрэс прыняў яшчэ больш жорсткі акт нэўтралітэту. Але калі [[кітайска-японская вайна 1937—1945 гадоў|кітайска-японская вайна]] пачалася ў гэтым жа годзе, грамадзкае меркаваньне выступала за дапамогу [[Кітай|Кітаю]], і Рузвэлт спрабаваў знайсьці розныя спосабы, каб дапамагчы гэтай краіне<ref>Robert Dallek, Franklin D. Roosevelt and American foreign policy, 1932-19451932—1945 (1995) p. 273</ref>.

У кастрычніку [[1937]] году ён даў «[[Карантынная прамова|Карантынную прамову]]», мэтай якой ставілася ўтрыманьне агрэсараў. Ён выказаў здагадку, што мілітарыскія дзяржавы разглядаюцца як пагроза грамадзкаму здароўю й павінны знаходзіцца ў «''карантыне''». Пры гэтым ён таемна прасоўваў праграму будаўніцтва вялікай колькасьці падводных лодак, якія маглі бы блякаваць Японію<ref>Williamson Murray and Allan R. Millett, A war to be won: fighting the Second World War (2001) pp 223-224223—224</ref>. Але ў часы падпісаньня [[Мюнхэнская дамова 1938 году|Мюнхэнскай дамовы]] ў [[1938]] годзе, на якой ЗША ня была прадстаўлена, Рузвэлт заявіў, што ЗША не далучыцца да блёку супыненьня Гітлера ні пры якіх абставінах, і ён ясна даў зразумець, што ў выпадку нямецкае агрэсіі супраць [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]], ЗША будуць захоўваць неўтралітэт<ref>Dallek, Franklin D. Roosevelt and American foreign policy, 1932-19451932—1945 p. 166-73</ref>.

Калі ў [[1939]] годзе ўспыхнула [[Другая сусьветная вайна]] Рузвэлт адкінуў пазыцыю Ўілсана па нэўтралітэце й шукаў шляхі, каб дапамагчы Ангельшчыне й Францыі ў ваенным дачыненьні<ref>Black, Franklin Delano Roosevelt, pp 503-506503—506</ref>. Спачатку прэзыдэнт даў толькі ўтоеную падтрымку адмены [[эмбарга]] зброі, якое дзейнічала паводле палажэньняў «закону аб нэўтралітэце»<ref>Burns, James MacGregor (1956). 'Roosevelt' (vol. 1). Easton Press. p.396 ISBN 978-0-15-678870-0</ref>. Ён пачаў рэгулярную перапіску з Першым лордам Адміралцейства [[Ўінстан Чэрчыль|Ўінстанам Чэрчылем]] у верасьні [[1939]] году, абмяркоўваючы шляхі аказаньня падтрымкі Вялікабрытаніі. У траўні [[1940]] году Чэрчыль стаў прэм'ерпрэм’ер-міністрам Вялікабрытаніі.

Два прэзыдэнцкія тэрміны былі традыцыяй у няпісаных правілах, да 22-й папраўцы, якая была зроблена пасьля ягонага прэзыдэнцтва, бо яшчэ [[Джордж Вашынгтон]] адмовіўся балятавацца на трэці тэрмін у [[1796]] годзе. Да таго два амэрыканскія прэзыдэнты [[Уліс Сымсан Грант|Ўліс Грант]] і [[Тэадор Рузвэлт]] былі атакованы нават за тое, што жадалі атрымаць пасаду прэзыдэнта на трэці тэрмін, нават не запар. Рузвэлт сыстэматычна падрываў рэпутацыю бачных дэмакратаў, якія маглі бы балятавацца ад [[Дэмакратычная партыя ЗША|Дэмакратычнай партыі]], у тым ліку двух чальцоў ураду, дзяржаўнага сакратара [[Кордэл Гал|Кордэла Гала]] й [[Джэймз Фарлі|Джэймза Фарлі]], кіраўніка выбарчай кампаніі Рузвэлта ў [[1932]] і [[1936]] гадох, генэральнага паштмайстара і старшыню дэмпартыі. На ўнутрыпартыйнай канфэрэнцыі ў [[Чыкага]] Рузвэлт меў доступ да сыстэмы рэгуляваньня [[гук]]ам у залі. На зьездзе апазыцыя была дрэнна арганізавана, але Фарлі меў нейкую падтрымку. Рузвэлт заявіў, што ён ня быць балятавацца, калі не падрыхтуецца, і паведаміў, што дэлегаты вольныя галасаваць за каго-небудзь іншага. Дэлегаты ўзрушыліся, а затым гучнагаварыцель пракрычаў: «Мы хочам Рузвэлта...Рузвэлта… Сьвет хоча Рузвэлта!"» Дэлегаты адзічэлі й ён быў вылучаны 946 голасам супраць 147 у першым туры. Тактыка, якую выкарысаў Рузвэлт была не зусім удалай, бо ягоная мэта складалася ў тым, каб быць вылучаным на падставе аднадушнай ухвалы<ref>Burns, James MacGregor (1956). 'Roosevelt' (vol. 1). Easton Press. p.428 ISBN 978-0-15-678870-0</ref>. Новым намінантам на пасаду віцэ-кандыдата ў прэзідэнты быў вылучаны [[Генры Эгард Ўолес]], лібэральны інтэлігент, які да гэтага працаваў міністрам сельскай гаспадаркі<ref>Burns, James MacGregor (1956). 'Roosevelt' (vol. 1). Easton Press. p.408–415408-415 ISBN 978-0-15-678870-0</ref>.