|
| катэгорыя_вікісховішча = Daugava
}}
'''Дзьвіна́''', '''Захо́дняя Дзьвіна́''' ({{мова-ru|Западная Двина}}, {{мова-lv|Daugava}}) — рака ў [[Расея|Расеі]], [[Беларусь|Беларусі]] і [[Латвія|Латвіі]], адна з найбуйнейшых рэчаку Беларусі. Даўжыня 1020 км (у межах Беларусі 328 км). Плошча вадазбору 87,9 тыс. км² (у межах Беларусі 33,2 тыс. км²). [[РокВыдатак (год)|Сярэднярочнывады]] расход вады ў вусьці 666 м³/с. Агульнае падзеньне ракі на тэрыторыі Беларусі 38 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,12 [[праміле|‰]].
== Асноўныя прытокі ==
* ''Праваруч'': [[Таропа]], [[Усьвяча]], [[Обаль (рака)|Обаль]], [[Палата]], [[Дрыса]], [[Дубна]], [[Айвіекстэ]], [[Персе]], [[Огрэ]].
* ''Леваруч'': [[Вялеса]], [[Мяжа]], [[Каспля]], [[Лучоса]], [[Вула (рака)|Вула]], [[Вушача]], [[Дзісна (рака)|Дзісна]], [[Друйка (рака)|Друйка]], [[Лаўцэсе]], [[Ілукстэ]], [[Кекавіня]].
== На рацэ ==
* ''[[Места|Месты]]'': [[Андрэапаль]], [[Заходняя Дзьвіна (горад)|Заходняя Дзьвіна]], [[Вяліж]], [[Віцебск]] (порт), [[Полацак]], [[Наваполацак]], [[Дзісна]], [[Дрыса|Дрыса (Верхнядзьвінск)]], [[КраславаКраслаўка]], [[ДаўгаўпілсДзьвінск|Дзьвінск (Даўгаўпілс)]], [[Ліваны]], [[Екабпіўс]], [[Огрэ]], [[Саласьпіўс]], [[Рыга]].
* ''[[Пасёлак гарадзкога тыпу|Мястэчкі]]'': [[Сураж]], [[Руба]], [[Бешанковічы]], [[Ула]].
* ''ГЭС'': [[Кегумская ГЭС|Кегумская]], [[Плявінская ГЭС|Плявінская]], [[Рыская ГЭС|Рыская]].
* ''Заказьнікі'': [[Міжазёрны]], [[Асьвейскі (заказьнік)|Асьвейскі]], [[Казянскі]], [[Ельня]], [[Балота Мох]], [[Карытанскі Мох]], [[Прошыцкія Балоты]] (частка), [[Глыбокае-Чэрбамысла]], [[Вялікае Астровіта]], [[Доўгае (заказьнік)|Доўгае]], [[Белае (заказьнік)|Белае]], [[Крывое]], [[Сасна]], [[Рычы (гідралягічны заказьнік)|Рычы]], [[Юхавіцкі]], [[Вялікае Балота]], [[Фаміна]], [[Улона]], [[Запольскі]], [[Мошна]], [[Чысьцік]], [[Забалоцьце]], унікальная дзялянка лесу [[Язьненская дуброва]].
* ''Курорты'': Летцы.
* ''Зоны адпачынку'': Вула, Туроўля.
== Агульныя зьвесткі ==
Пачынаецца на Валдайскім узвышшы з возера [[Каракіна]] за 14 км на паўднёвы захад ад вёскі Пена [[Цьвярская вобласьць|Цьвярской вобласьці]] (Расея) на вышыні 221 м над узроўнем мора, упадае ў [[Рыская затока|Рыскую затоку]] Балтыйскага мора. Цячэ на Беларусі пераважна з усходу на захад па [[Сураская нізіна|Сураскай нізіненізінай]], паміж [[Гарадоцкае ўзвышша|Гарадоцкім]] і [[Віцебскае ўзвышша|Віцебскім]] узвышшамі і на большым сваім працягу — па [[Полацкая нізіна|Полацкай нізіненізінай]].
Даліна трапэцападобнай формы, каля мястэчка Руба — каньёнападобная. Шырыня яе ў асноўным 3—4 км, паблізу ўпадзенняўтоку Вулы і на крайняй усходняй частцы Беларусі дасягае 10—15 км. Глыбіня ўрэза зьменьваецца ад 20—30 м да 40—50 м. У будове даліны часьцей за ўсё вылучаецца [[абалона]] і 2 (некаторыя дасьледнікі адзначаюць 3—4) надабалонавыя тэрасы. [[Абалона]] ў межах Сураскай нізіны вузкая — да 60 см. Вылучаюць 2 узроўні: нізкі (1,5—2 м над летнім урэзам ракі, [[год|рэгулярна]] заліваецца ў разводзьдзе кожны рок) і высокі (4—5 м, заліваецца толькі пасьляпа шматсьнегавых зімаўзімах). Аналягічная будова захоўваецца да Віцебску, прычым шырыня нізкай абалоны 40—50 м, а высокай не перавышае 15—20 м. Каля мястэчка Руба абалона звужаецца да 10—20 м. На Полацкай нізіне яна таксама вузкая, з двума ўзроўнямі: ніжняя (2,5—3,5 м над летнім узроўнем вады) шырынёй 5—10 м і верхняя (5—5,5 м) 15—20 м. Толькі на асобных дзялянках абалона пашыраецца да 300—500 м (зрэдку да 3 км). Рэчышча зьвілістае, зарастае пераважна каля берагоў. Шырыня яго да вусьця ракі Вула 60—120 м, зрэдку да 190 м, каля [[Беларуска-латвійская граніца|граніцы]] з Латвіяй 100—140 м, зрэдку да 240 м. На рацэ існуюць парогі — на працягу 12 км вышэй за Віцебск цягнецца Вярхоўскі парог, утвораны выхадам блізка да дзённай паверхні дэвонскіх далямітаў: парожыстыя дзялянкі трапляюцца ў сутоках Дзісны і Дзьвіны каля места [[Дзісна]], а таксама каля места [[Дрыса]]. Дно пяскова-камяністае і пясковае або пяскова-аточнае. Берагі ўмерана-стромкія, супясковыя, радзей — пяскова-гліністыя з валунамі, вышынёй да 8 м, зрэдку да 22 м.
Жыўленьне ракі мяшанае (пераважна сьнегавое зь вялікай доляй грунтавога). Асаблівасьць рэжыму — высокае веснавое разводзьдзе, нізкая летня-восеньская межань з частымі дажджавымі паводкамі, устойлівая зімовая межань. На пэрыяд веснавога разводзьдзя прыпадае 56%, летня-восеньскую межань 33% , зімовую — 11% рочнагасярэдняга сьцёку. Веснавое разводзьдзе доўжыцца 60—70 дзён (з канца сакавіка да 1-й дэкады чэрвеня). Сярэдняя вышыня над самай нізкайнайніжэйшай межаньню 4,4—9 м, найбольшы ўзровень у межах Беларусі 13,5 м ([[1931]]). Летне-восеньская межань (доўжыцца 4—5 месяцаў) нярэдка парушаецца дажджавымі паводкамі вышынёй да 6 м. Зімовая межань каля 70—80 дзён. Замярзае ў 1-й дэкадзе сьнежня, крыгалом у 1-й дэкадзе красавіка. Найбольшая таўшчыня лёду 50—78 см (люты — сакавік). Веснавы ледаход 4 — 104—10 дзён. Найбольшы расходвыдатак вады каля Віцебску 3320 м³/с ([[1991]]), Полацку 4060 м³/с ([[1956]]), найменшы адпаведна 8 м³/с ([[1940]]) і 25,4 м³/с ([[1938]]—[[1939]]). РочныСярэдні сьцёк завіслых наносаў каля 320 тыс. т. Вада на працягу року ( заз выключэньнемвыняткам пэрыядаў веснавога разводзьдзя і летне-восеньскіх паводак) гідракарбанатна-кальцыевай клясы з рэзка выражаным гідракарбанатным характарам. Для памяншэньня забруджваньня Заходняй Дзьвіны на прамысловых і камунальных прадпрыемствах ствараюцца ачышчальныя збудаваньні, вядзецца кантроль за гідратэхнічным рэжымам ракі, аднак яе стан ракі пакуль не паляпшаецца. У [[1990]] у Наваполацку адбылася аварыя, якая адмоўна паўплывала на іхтыяфаўну да самага вусьця ракі <ref>{{Літаратура/Блакітная кніга Беларусі|к}}</ref>, падобная аварыя адбылася і ў [[2007]] . рокуНазіраньне за гідралягічным рэжымам на терыторыі Беларусі сыстэматычна вядзецца з [[1878]] (16 пастоў). У [[1983]] дзейнічалі гідралягічныя пасты Сураж, Віцебск, Ула, Полацак, Дрыса. ▼Рэчышча зьвілістае, зарастае пераважна каля берагоў. Шырыня яго да вусьця ракі Вула 60—120 м, зрэдку да 190 м, каля мяжы з Латвіяй 100—140 м, зрэдку да 240 м. На рацэ існуюць парогі — на працягу 12 км вышэй за Віцебск цягнецца Вярхоўскі парог, утвораны выхадам блізка да дзённай паверхні дэвонскіх далямітаў: парожыстыя дзялянкі трапляюцца ў сутоках Дзісны і Заходняй Дзьвіны каля места [[Дзісна]], а таксама каля места [[Дрыса]]. Дно пяскова-камяністае і пясковае або пяскова-аточнае. Берагі ўмерана-стромкія, супясковыя, радзей — пяскова-гліністыя з валунамі, вышынёй да 8 м, зрэдку да 22 м.
▲Жыўленьне ракі мяшанае (пераважна сьнегавое зь вялікай доляй грунтавога). Асаблівасьць рэжыму — высокае веснавое разводзьдзе, нізкая летня-восеньская межань з частымі дажджавымі паводкамі, устойлівая зімовая межань. На пэрыяд веснавога разводзьдзя прыпадае 56%, летня-восеньскую межань 33% , зімовую — 11% рочнага сьцёку. Веснавое разводзьдзе доўжыцца 60—70 дзён (з канца сакавіка да 1-й дэкады чэрвеня). Сярэдняя вышыня над самай нізкай межаньню 4,4—9 м, найбольшы ўзровень у межах Беларусі 13,5 м ([[1931]]). Летне-восеньская межань (доўжыцца 4—5 месяцаў) нярэдка парушаецца дажджавымі паводкамі вышынёй да 6 м. Зімовая межань каля 70—80 дзён. Замярзае ў 1-й дэкадзе сьнежня, крыгалом у 1-й дэкадзе красавіка. Найбольшая таўшчыня лёду 50—78 см (люты — сакавік). Веснавы ледаход 4 — 10 дзён. Найбольшы расход вады каля Віцебску 3320 м³/с ([[1991]]), Полацку 4060 м³/с ([[1956]]), найменшы адпаведна 8 м³/с ([[1940]]) і 25,4 м³/с ([[1938]]—[[1939]]). Рочны сьцёк завіслых наносаў каля 320 тыс. т. Вада на працягу року (за выключэньнем пэрыядаў веснавога разводзьдзя і летне-восеньскіх паводак) гідракарбанатна-кальцыевай клясы з рэзка выражаным гідракарбанатным характарам. Для памяншэньня забруджваньня Заходняй Дзьвіны на прамысловых і камунальных прадпрыемствах ствараюцца ачышчальныя збудаваньні, вядзецца кантроль за гідратэхнічным рэжымам ракі, аднак стан ракі пакуль не паляпшаецца. У [[1990]] у Наваполацку адбылася аварыя, якая адмоўна паўплывала на іхтыяфаўну да самага вусьця ракі, падобная аварыя адбылася і ў [[2007]] року.
== Рэльеф ==
Рэльеф пераважна градава-пагорыстыўзгорысты. З падвышаных формаў вылучаюцца паўночна-заходнізаходняя ўскраекўскраіна Смаленскай грады, [[Аршанскае ўзвышша|Аршанска-Віцебскія вышыні]], горы Катарсы, [[Браслаўская града]] і [[Гарадоцкае ўзвышша|Невельска-Гарадоцкія вышыні]]. Значную частку вадазбору займаюць шырокія нізіны: [[Полацкая нізіна|Полацкая]], [[Чашніцкая раўніна|Чашніцкая]] і [[Сураская нізіна|Сураская]]. Сярэдняя вышыня вадазбору 187 м, сярэдні ўхіл 9,51‰.
== Расьліннасьць ==
Балоты мохавыя або травяныя, забалочаныя землі і забалочаныя лясы займаюць 20% плошчы. Большасьць балотаў разьмяшчаюцца ў верхняй частцы вадазбору (П’янішнік, Красны Мох, Бельскі Мох, Вялікасельскае балота і інш.).
== АзёрнасьцьАзёры ==
Азёрнасьць вадазбору каля 3%. ЛевабярэжныяАдметнасьць азёрылевабярэжных адметныяазёраў — ланцугападобнымланцугападобнае разьмяшчэньнемразьмяшчэньне ([[Жыжыцкае]], [[Дрысьвяты]], [[Лукомльскае]], [[Дрывяты]], [[Снуды]], [[Струста]], [[Вялінскае]], [[Охват]] і інш.). Правабярэжныя звычайна невялікія, плыткія, зарослыя. Найбольшыя зь іх: — [[Асьвейскае]], [[Нешчарда]], [[Езярышча]].
== Жывёльны сьвет ==
* [[шчупак]], [[акунь]], [[плотка]], [[лешч]], [[лінь]], [[карась звычайны]], [[верхаводка]], [[гусцяра]];
** ''каштоўныя'' — [[судак (рыба)|судак]], [[мінога ручаёвая]], [[стронга ручаёвая]], [[галавень]].
== Гаспадарчая дзейнасьць ==
СаЗ старажытныхдаўніх часоў Дзьвіна — важны гандлёвы шлях, у ІХ—ХІ стст. па ёй праходзіла адно з асноўных адгалінаваньняў [[Шлях з варагаў у грэкі|шляху з варагаў у грэкі]]. Засяленьне мясьціны адбылося яшчэ ў эпоху [[мэзаліт]]у<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя прыроды Беларусі|2к}}</ref>.▼[[Файл:Polotsk. Nikolaevskii Cathedral from the left bank of the Western Dvina.jpg|міні|Дзьвіна ў Полацку, пач. XX ст.]]
▲Са старажытных часоў Дзьвіна — важны гандлёвы шлях, у ІХ—ХІ стст. па ёй праходзіла адно з асноўных адгалінаваньняў [[Шлях з варагаў у грэкі|шляху з варагаў у грэкі]].
Рака злучаецца [[Бярэзінская водная сыстэма|Бярэзінскай воднай сыстэмай]] (ня дзейнічае) з [[Дняпро|Дняпром]]м. Суднаходства ажыцьцяўляецца ад [[Вяліж]]ау (Расея) да Дрысы, у нізкай плыні (у межах Латвіі) — на асобных дзялянках. Суднаходству перашкаджаюць парогі.
Значная частка (больш за 16%) плошчы вадазбору ў межах Беларусі па станестанам на [[1 студзеня]] [[2006]] року мэліяраваная. Мэліярацыйныя працы ў большай ступені праведзеныяправодзіліся ў басэйнах такіх прытокаў Заходняй Дзвіны як: Каспля (20.3%), Крывінка (31.2%), Вула (20.2%), Дзісна (23.5%), Масьніца (47.8%), Янка (42.9%).<ref>[http://pogoda.by/315/gid.html Гідрамэтцэнтар Беларусі]{{ref-ru}}</ref>.
== Крыніцы ==
== Літаратура ==
* {{Літаратура/Блакітная кніга Беларусі}}
* {{Літаратура/Энцыкляпэдыя прыроды Беларусі|2}}
* Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1—2. — Л., 1971.
* Природа Белоруссии: Попул. энцикл./ БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с, 40 л. ил.
* Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год) / М-во природных ресурсов и охраны окружающей среды. — Мн., 2005. — 135 с.
|
