Гісторыя Магілёва: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма апісаньня зьменаў |
дапаўненьне, выявы, стыль |
||
Радок 1:
[[Файл:Mahiloŭ
'''[[Магілёў]]''' — [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[места]] [[Аршанскі павет|гістарычнай Аршаншчыны]] (частка [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебшчыны]]), старажытны [[Магілёўская праваслаўная япархія|цэнтар праваслаўя]]. [[9 чэрвеня]] [[1661]] атрымаў роўныя правы з сталіцай [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — [[Вільня]]й — за гераізм, выяўлены ў часе [[Магілёўскае паўстаньне|паўстаньня]] супраць [[Маскоўская дзяржава|маскоўскіх]] акупантаў. У [[1930-я]] разглядалася магчымасьць пераносу сюды сталіцы [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]].
== Заснаваньне і раньняя гісторыя ==
[[Файл:Mаhiloŭ. Магілёў (XIX, II).jpg|міні|160пкс|Барысаглебская царква]]
Паводле археалягічных раскопак, старажытнае паселішча існавала на месцы Задубравенскага пасаду яшчэ ў [[12 стагодзьдзе|XII ст.]] Апроч таго, на гары Магіла мелася даўняе ўмацаваньне<ref>[[Ігар Марзалюк]], [[Алена Марзалюк]]. Магілёў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 243—244.</ref>. У пач. [[13 стагодзьдзе|XIII ст.]] Магілёў, відаць, быў цэнтрам фэўдальнай сядзібы-вотчыны і выконваў функцыі [[Фартэцыя|фартэцыі]]. У пач. [[14 стагодзьдзе|XIV ст.]] места далучылася да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], дзе зрабілася цэнтрам воласьці.
Першы пісьмовы ўспамін пра Магілёў зьмяшчаецца ў «Сьпісе [[замак|гарадоў]] далёкіх і блізкіх», якія датуецца канцом [[14 стагодзьдзе|XIV ст.]] У гэты час места знаходзілася ў валоданьні каралевы Ядвігі, жонкі [[Сьпіс каралёў польскіх|караля]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Ягайла|Ягайлы]]. У [[1431]] яно перайшло да вялікага князя [[Сьвідрыгайла Альгердавіч|Сьвідрыгайлы]], а ў [[1503]] — да вялікай княгіні [[Алена Іванаўна|Алены Іванаўны]].
У [[15 стагодзьдзе|XV ст.]] Магілёў быў значным цэнтрам гандлю, тут мелася ўласная мытня. Пад [[1447]] згадваеца праваслаўная Спаская царква. У пач. [[16 стагодзьдзе|XVI ст.]] места ўвайшло ў склад [[Аршанскі павет|Аршанскага павету]] [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтва]].
== Храналёгія ==
* [[1514]]: у зьвязку з падзеньнем [[Смаленск]]у і пераходам яго на стагодзьдзе пад уладу [[Маскоўскае княства|Масковіі]], многія смаленскія купцы перабраліся ў Магілёў.
* [[1518]], [[1519]], [[1535]]: ваколіцы Магілёва цярпелі на рабаўніцкіх набегаў маскавіта, аднак самім местам захопнікі авалодаць ня здолелі.
Радок 16 ⟶ 19:
* [[28 студзеня]] [[1577]]: [[Стэфан Баторы]] надаў Магілёву поўнае [[Магдэбурскае права]], места атрымала свой першы герб; у каралеўскай грамаце зазначалася<ref>[http://www.mlib.basnet.by/kray/mogilev%20gorod/901.html Сімволіка. Гербы краю] на [http://www.mlib.basnet.by/ Магілёўская абласная бібліятэка]</ref>:
{{Цытата|А иж бы тое место неякою помноженья оздоб своих не мело, с тое ласки нашего господарское надаем тому месту печать мескую. Вежу мурованую, высоко выведеную, которую врат того места. У судов и инших справах и потребах печатовоти и того герба уживати мает вечными часы.}}
▲[[Файл:Mahiloŭ-u-XVIII-st.jpg|міні|Места на нямецкай гравюры ХVIII ст.]]
* [[1577]]: у Магілёве быў 1261 жылы дом (у [[1588]] — 1500 жылых дамоў)<ref name="evkl244">[[Ігар Марзалюк]], [[Алена Марзалюк]]. Магілёў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 244.</ref>.
* [[27 чэрвеня]] [[1581]]: у [[
* [[1588]]: першы ўспамін пра рымска-каталіцкі касьцёл у Магілёве.
* [[1590]]—[[1592]]: у Магілёве адкрылася агульнадукацыйная брацкая школа, у якой вывучалі старабеларускую і лацінскую мовы.
* [[1594]]—[[1604]]: узьвядзеньне першага мураванага будынка ў Магілёве — Фарнага касьцёла.
* [[13 сьнежня]] [[1595]]: казацкія загоны [[Севярын Налівайка|С. Налівайкі]] спалілі каля 40% забудовы Магілёва, у тым ліку некалькі цэркваў<ref name="evkl244"/>, і зьнішчылі значную колькасьць месьцічаў; захавалася паведамленьне пра тыя падзеі:
{{Цытата|У рок 1595. Прыйшла ізноў на Магілёў навала ад Налівайкі. Невядома таксама, зь якіх прычынаў гэта сталася, нi з гyльтайства, нi з маскоўскага нацкоўваньня, бо ў гэты час міру з Масквою нe было. Таму старэйшыя людзі часта ўспаміналі Налівайку; Мазепу і Лабаду. Відаць, нездарма не выходзіла гэта зь людзкой памяці, бо нарабіла гэтая саранча новазбудаванаму і заселенаму месту бед нязносных і крыві праліла нямала. Але пан Бог месьцічаў-пакутнікаў бласлаўляў і бласлаўляе. Гэты Налівайка Магілёў зрабаваў і цэрквы папаліў.|[[Магілёўская хроніка]]}}
* [[1601]]—[[1633]]: завяршылася будаўніцтва разьвітай абарончай сыстэмы мескіх умацаваньняў з трох лініяў абароны; першую лінію складаў замак — «Высокае места», другая лінія ўмацаваньняў — Кругавы (альбо Бліжні) вал — ахоплівала Старое места і мела чатыры брамы, трэцяя лінія абароны — Палявы (Дальні, Кругавы) вал — у розныя часы мела розныя памеры і колькасьць брамаў.▼
[[Файл:Mаhiloŭ. Магілёў (XVIII, II).jpg|міні|160пкс|Кляштар бэрнардынаў, зь піктаграфічнай мапы XVIII ст.]]
▲* [[1601]]—[[1633]]: завяршылася будаўніцтва разьвітай абарончай сыстэмы мескіх умацаваньняў з трох лініяў абароны; першую лінію складаў замак — «Высокае места», другая лінія ўмацаваньняў — Кругавы (альбо Бліжні) вал — ахоплівала Старое места і мела чатыры брамы, трэцяя лінія абароны — Палявы (Дальні, Кругавы) вал — у розныя часы мела розныя памеры і колькасьць брамаў.
* [[1604]]: тэрыторыя Магілёва падзялялася на 15 сотняў; у межах Старога места (Нагорскі пасад) знаходзіліся Астроская і Нагорская сотні, за імі ва ўсходнім кірунку разьмяшчалася Ледкаўская сотня, на правабярэжжы Дняпра (Пакроўскі пасад) — Курдзенееўская, Перахрысьценская, Слабодзкая, Грыўлянская, Выганская і Бярозаўская сотні, за Дубравенкай (Задубравенскі пасад) — Папінская, Трысьненская, Каскоўская, Дабраслаўская сотні, за Дняпром (Задняпроўскі пасад) — Траецкая і Лупалаўская сотні.
*
* [[1616]]: пры [[Магілёўскае брацтва|Магілёўскім брацтве]] пачала працаваць друкарня, у якой на працягу [[17 стагодзьдзе|XVII]]—[[18 стагодзьдзе|XVIIІ]] стст. надрукавалі каля 40 кніжак.
* [[1632]]: у месьце заснавалі адзіную ў той час на Беларусі [[Магілёўская праваслаўная дыяцэзія|Магілёўскую праваслаўную дыяцэзію]]<ref name="evkl244"/>.
* [[1654]]: у пачатку [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны Расеі з Рэччу Паспалітай]] магілёўцы здаліся маскоўскаму войску; у сяр. [[17 стагодзьдзе|XVII ст.]]: умацаваньні Старога места налічвалі 4 брамы — Алейную, Ветраную, Каралеўскую і Дубравенскую; у Палявым вале, які абкружаў Новае места, стаяла 8 драўляных брамаў — Курдзенеўская (Гваздоўка), Лядвееўская, Шклоўская дальняя, Віленская, Уструшненская, Трысьненская, Быхаўская, Папінская.
* [[1 лютага]] [[1661]]: у выніку [[Магілёўскае паўстаньне|народнага паўстаньня]] месьцічы зьнішчылі акупацыйную маскоўскую залогу<ref>Беларускія летапісы і хронікі: пер. са старажытнарус., старабел., пол. / склад. У. Арлоў; рэд. В. Чамярыцкі. — Мн.: Беларускi кнігазбор, 1997. С. 294.</ref>.
* [[9 чэрвеня]] [[1661]]: за выяўленую ў час паўстаньня мужнасьць вялікі князь [[Ян Казімер]] ўраўнаваў у правах Магілёў зь [[Вільня]]й; апроч таго, места атрымала новы герб «у блакітным полі тры срэбныя мескія вежы, у адчыненай сярэдняй браме — рыцар з узьнятым мячом, а над ім герб — [[Пагоня]]»<ref>[http://knihi.com/hierb/mahil.html Магілёў] // {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}}</ref>.
* [[1681]]: на гандлёвай плошчы Магілёва паўстала новая мураваная ратуша (першая была драўлянай і знаходзілася на вуліцы Ветранай).▼
[[Файл:
▲* [[1681]]: на гандлёвай плошчы Магілёва паўстала новая мураваная ратуша (першая была драўлянай і знаходзілася на вуліцы Ветранай).
* [[1708]]: у
* [[1745]]: у месьце быў 1301 будынак<ref name="evkl244"/>; працавалі некалькі цагельняў — «Антона Апоці», «паноў Батвіньнікаў», «Дарошкі з братам Сапрончыкаў»; на тэрыторыі пасадаў знаходзіліся «ізба цэху шавецкага... цэх гарбарскі... дом цэхавы пякарскі... цэх шавецкі», непадалёку ад царквы Св. Міколы — «цэх алейніцкі», тут жылі злотнікі (ювэліры), алейнікі, дойліды, бондары, хлебнікі, багамазы (іканапісцы), шкляры, шаўцы і кавалі; існаваў шпіталь, які знаходзіўся каля Алейнай брамы.
* [[1756]]: у Магілёве дзейнічалі 9 праваслаўных цэркваў і 2 манастыры, 2 вуніяцкія цэрквы (Дальняя Ўваскрэшаньня Хрыстова і Покрыва Прасьв. Багародзіцы), 6 рымска-каталіцкіх касьцёлаў і 3 кляштары (кармэлітаў, езуітаў і бэрнардынаў).
* [[1765]]: у месьце налічвалася 1879 будынкаў.
* [[1772]]: у выніку першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], цэнтар [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]].
[[Файл:Mahiloŭ, Josifaŭski sabor (N. Lvov, XVIII).jpg|міні|Сабор Сьв. Ёсіфа, кан. [[XVIII стагодзьдзе|XVIII ст.]]]]
* [[22 лістапада]] [[1773]]: цэнтар [[Беларуская дыяцэзія|Беларускай рымска-каталіцкай дыяцэзіі]], пры якой адкрыліся сэмінарыя і акадэмія.
* [[1780]]: у Магілёве адбылася сустрэча паміж расейскай імпэратрыцай [[Кацярына II|Кацярынай II]] і аўстрыйскім імпэратарам Іосіфам, у гонар чаго заклалі Сабор Сьв. Іосіфа.
* [[1781]]: атрымаў новы, расейскі герб, таксама з выявай [[Пагоня|Пагоні]]; у кан. [[18 стагодзьдзе|ХVІІІ ст.]]: у месьце было 22 вуліцы, 32 завулкі, 2000 будынкаў; працавалі 33 прадпрыемствы, у тым ліку 22 гарбарныя, 7 піваварных, 2 цагельні, 2 вадзяныя млыны, каля 240 крамаў, праводзілася 3 кірмашы на тыдзень.▼
* [[1809]]: на базе Магілёўскай народная вучэльні ([[1789]]) адкрылася Магілёўская гімназія.▼
[[Файл:Mahiloŭ
* [[1812]]:
▲* кан. [[18 стагодзьдзе|ХVІІІ ст.]]: у месьце было 22 вуліцы, 32 завулкі, 2000 будынкаў; працавалі 33 прадпрыемствы, у тым ліку 22 гарбарныя, 7 піваварных, 2 цагельні, 2 вадзяныя млыны, каля 240 крамаў, праводзілася 3 кірмашы на тыдзень.
▲* [[1809]]: на базе Магілёўскай народная вучэльні ([[1789]]) адкрылася Магілёўская гімназія.
▲* [[1812]]: у ходзе [[вайна 1812 году|расейска-францускай вайны]] Магілёў пэўны час займалі францускія войскі.
* [[1838]]: пачала выдавацца газэта «Могилевские губернские ведомости».
* [[1848]]—[[1856]]: празь места прайшла шаша.
* [[1867]]: заснаваньне Магілёўскага музэя.
Радок 73 ⟶ 65:
* [[1897]]: падчас Усерасейскага перапісу 12 847 магілёўцаў (або 29,79% ад усіх месьцічаў) назвалі [[родная мова|роднай мовай]] беларускую, што было найвышэйшым паказьнікам сярод беларускіх местаў.
* [[1902]]: праз Магілёў прайшла [[Пецярбурска-Адэская чыгунка]].
* [[жнівень]] [[1915]] — [[лістапад]] [[1917]]:
* [[16 студзеня]] [[1918]]: бальшавікі правелі масавыя
▲* [[жнівень]] [[1915]] — [[лістапад]] [[1917]]: падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў месьце знаходзілася [[Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага|Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага]], у Магілёве быў расейскі імпэратар [[Мікалай II]].
▲* [[16 студзеня]] [[1918]]: бальшавікі правелі масавыя арыштаваньні дзеячоў польскай супольнасьці ў Магілёве; адзін з іх, ксёндз Эўгэнюш Сьвятопэлк-Мірскі, хутка пазьней быў німі ўбіты<ref>Dariusz Tarasiuk. Między nadzieją a niepokojem. Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905–1918. — Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007. ISBN 978-83-227-2629-7. — S. 117.</ref>.
* [[1 студзеня]] [[1919]]: згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ўвайшоў у склад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]], аднак [[16 студзеня]] Масква адабрала Магілёў разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]].
* [[1919]]—[[1924]]: павятовы цэнтар [[Гомельская губэрня|Гомельскай губэрні]].
* [[1924]]: вярнуўся ў склад БССР, цэнтар Магілёўскай акругі і Магілёўскага раёну.
* [[1938]]: цэнтар Магілёўскай вобласьці.
* [[ліпень]] [[1941]] — [[чэрвень]] [[1944]]: у [[Другая Сусьветная вайна|Другую Сусьветную вайну]] знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй; гітлераўцы стварылі ў месьце Лупалаўкі лягер сьмерці, гета ў раёне Дубравенкі, перасылачны лягер для ваеннапалонных, дзе загінула 70 тыс. чал.
* [[1946]]: у Магілёве адкрыўся першы аўтобусны маршрут.
* [[1962]]: утварэньне 2 адміністрацыйна-тэрытарыяльных раёнаў Магілёва — Ленінскага і Кастрычніцкага.
Радок 88 ⟶ 77:
* [[2002]]: на пасаду кіраўніка Магілёўскага гарвыканкаму прызначаны [[Віктар Шорыкаў]].
* [[2005]]: гістарычны герб места атрымаў афіцыйны статус, хаця ён шырока выкарыстоўваўся ўжо з пач. [[1990-я|1990-х]].
== Крыніцы ==
Радок 104 ⟶ 82:
== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭГБ|5}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* Беларускія летапісы і хронікі: пер. са старажытнарус., старабел., пол. / склад. У. Арлоў; рэд. В. Чамярыцкі. — Мн.: Беларускi кнігазбор, 1997. — 432 с. ISBN 985-6318-15-7.
| |||