Альбэрт Айнштайн: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
скасаваньне вандалізму Метка: Скасаванае |
Няма апісаньня зьменаў Метка: Ручное скасаваньне |
||
Радок 1:
{{Навуковец}}
{{
'''Альбэ́рт Айншта́йн''' ({{мова-de|Albert Einstein}}; 14 сакавіка 1879, [[Ульм]], [[Нямецкая імпэрыя]] — 18 красавіка 1955, [[Прынстан (Нью-Джэрзі)|Прынстан]], [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]) — [[Нямеччына|нямецкі]] й амэрыканскі фізык-тэарэтык [[габрэі|габрэйскага]] паходжаньня, стваральнік [[Агульная тэорыя адноснасьці|тэорыі адноснасьці]], адзін з найбуйнейшых фізыкаў XX стагодзьдзя. Ягоны ўнёсак ў тэарэтычную фізыку значна зьмяніў стан сусьветнае навукі. У 1921 годзе атрымаў [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскую прэмію]] ў галіне фізыкі «за ягоны ўнёсак у тэарэтычную фізыку, і асабліва за адкрыцьцё закону фотаэфэкту»<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/ Афіцыйны сайт нобэлеўскіх прэміяў]</ref>. Атрымаў мэдаль [[Макс Плянк|Плянка]] ў 1929 годзе.
Недзе напачатку сваёй кар’еры Айнштайн лічыў, што [[Клясычная мэханіка|Ньютанавай мэханікі]] было недастаткова, каб скарыстаць законы клясычнай мэханікі да апісаньня законаў [[электрамагнітнае поле|электрамагнітнага поля]], што прывяло да разьвіцьця ягонай [[спэцыяльная тэорыя рэлятыўнасьці|спэцыяльнай тэорыі рэлятыўнасьці]]. Ён разумеў, аднак, што прынцып рэлятыўнасьці таксама можа быць пашыраны да [[гравітацыя|гравітацыйных палёў]], і разам з наступнай сваёй працай пра тэорыю гравітацыі, якая была апублікавана ў 1916 годзе, Альбэрт апублікаваў агульную тэорыі рэлятыўнасьці. Ён працягваў займацца праблемамі [[статыстычная мэханіка|статыстычнай мэханікі]] й [[квантавая мэханіка|квантавай тэорыяй]], што прывяло яго да стварэньня тлумачэньняў [[часьцінка|тэорыі часьцінак]] і [[Броўнаўскі рух|руху малекулаў]]. Ён таксама дасьледаваў цеплавыя ўласьцівасьці сьвятла, што заклала аснову тэорыі [[фатон]]аў сьвятла. У 1917 годзе Айнштайн ужыў агульную тэорыю рэлятыўнасьці дзеля мадэляваньня буйнамаштабнай структуры [[Сусьвет]]у<ref name="nobel-prize2011">[https://web.archive.org/web/20150828054717/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2011/advanced-physicsprize2011.pdf Scientific Background on the Nobel Prize in Physics 2011. The accelerating universe]. Nobelprize.org{{ref-en}}</ref>. З прыходам да ўлады ў [[Нямеччына|Нямеччыне]] [[Нацыянал-сацыялізм|нацыстаў]] стаў актывістам антываеннага руху.
Айнштайн за сваё жыцьцё апублікаваў больш за 300 навуковых і больш за 150 ненавуковых працаў<ref name="nobel-prize2011"/>. Ягоныя інтэлектуальныя дасягненьні й арыгінальнасьць зрабілі ягонае прозьвішча сынонімам панятку геніяльнасьць<ref>[http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=Einstein «Result of WordNet Search for Einstein»]. 3.1. The Trustees of Princeton University. </ref>. [[Юджын Вігнэр]] параўноўваў яго са сваімі сучаснікамі, пішучы, што розум Айнштайна быў глыбейшым за розум [[Джон фон Нойман|Джона фон Ноймана]], бо ён быў больш праніклівым<ref>By Eugene Paul Wigner, Andrew Szanton (2013). [
== Біяграфія ==
=== Раньняе жыцьцё й адукацыя ===
[[Файл:Albert Einstein as a child.jpg|міні|зьлева|Альбэрт Айнштайн у 14 гадоў.]]
Альбэрт Айнштайн нарадзіўся ва [[Ульм]]е ў [[каралеўства Вюртэмбэрг|каралеўстве Вюртэмбэрг]], якое належала да [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкае імпэрыі]], 14 сакавіка 1879 году ў сям’і Паўліны й Гэрмана Айнштайнаў. Ягоны бацька быў гандляром і інжынэрам. У 1880 годзе сям’я пераехала ў [[Мюнхэн]], дзе ягоны бацька разам зь дзядзькам, заснавалі кампанію ''«Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie»'', якая вырабляла электраабсталяваньне на аснове сталага току<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html Albert Einstein — Biography]. Nobel Foundation{{ref-en}}</ref>.
Айнштайны былі зусім нерэлігійнымі габрэямі-[[Ашкеназы|ашкеназамі]]. Альбэрт наведваў каталіцкую пачатковую школу ва ўзросьце ад пяці да васьмі гадоў. Потым ён быў пераведзены ў гімназію Люйтпольд ({{мова-de|Luitpold|скарочана}}), якая цяпер вядома як гімназія імя Альбэрта Айнштайна, дзе ён атрымаў пачатковую й сярэднюю адукацыю, пакуль у пятнаццаць гадоў не пакінуў [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччыну]]<ref>John J. Stachel (2002), [http://books.google.com/books?id=OAsQ_hFjhrAC&pg=PA59 Einstein from «B» to «Z»]{{ref-en}}, Springer.
Улетку 1895 году ва ўзросьце 16 гадоў Айнштайн паступаў у Швайцарскую найвышэйшую тэхнічную школу Цюрыху. Ён недабраў балы на некаторых іспытах, але выдатна здаў матэматыку ды фізыку{{Зноска|Fölsing|1997|Fölsing|36—37}}. У гэтым жа годзе туды паступала будучая жонка Айнштайна Мілена Марыч. Ад красавіка 1895 да верасьня 1896 году Айнштайн вучыўся ў кантанальнай школе ў кантоне [[Ааргаў (кантон)|Ааргаў]] (Швайцарыя)<ref>{{Кніга|загаловак=Збор навуковых твораў|арыгінал=Собрание научных трудов : В 4-х т. [Перевод]|адказны=Под ред. И. Е. Тамма [и др.]|аўтар=Альберт Эйнштейн|том=IV|месца={{М.}}|выдавецтва=Наука|год=1967|старонкі=576|сэрыя=Классики науки / АН СССР|наклад=31700}}</ref>. Адным з выкладчыкаў Айнштайна быў [[Герман Мінкоўскі]], які пазьней зрабіў унёсак у [[Спэцыяльная тэорыя рэлятыўнасьці|спэцыяльную тэорыю рэлятыўнасьці]].
Радок 28 ⟶ 27:
=== Патэнтнае бюро ===
[[Файл:Einstein-with-habicht-and-solovine.jpg|міні|зьлева|Заснавальнікі клюбу «Акадэмія Алімпія» [[Конрад Габіхт]], [[Марыс Салавін]] і Альбэрт Айнштайн]]
У 1900 годзе Айнштайн атрымаў дыплём Цюрыскай тэхнічнай школы ({{мова-en|ETH Zurich|скарочана}}). На працягу двух гадоў пасьля таго, як Айнштайн скончыў вучэльню, яму не ўдавалася ўладкавацца на сталую працу, і ён вымушаны быў працаваць [[дарэктар]]ам<ref>{{кніга|загаловак=Клясыкі фізычнай навукі: Кароткія творчыя партрэты|арыгіналы=Классики физической науки: Краткие творческие портреты|арыгінал=Классики физической науки: Краткие творческие портреты|аўтар=Голин Г. М.|месца=Мн.|выдавецтва=Выш. школа|год=1981|старонкі=107}}</ref>. У лютым 1901 годзе ён атрымаў грамадзянства [[Швайцарыя|Швайцарыі]]{{Зноска|Fölsing|1997|Fölsing|82}}, але паводле мэдычных паказьнікаў здароўя ня быў прызваны на вайсковую службу. Пры дапамозе бацькі [[Марсэль Гросман|Марсэля Гросмана]] ён уладкаваўся на працу ў [[Бэрн]]е ў Фэдэральнае ведамства па інтэлектуальнай уласнасьці, то бок патэнтным ведамстве<ref>J.
Большая частка ягонай працы ў патэнтным ведамстве была зьвязаная з пытаньнямі перадачы электрычных сыгналаў і электрычна-мэханічнай сынхранізацыі часу, дзьвюх тэхнічных праблемаў, якія прыкметна выяўляюцца ў разважальных экспэрыментах, якія ў выніку прывялі Айнштайна да ягоных радыкальных высноваў пра натуру сьвятла й фундамэнтальнай сувязі паміж прасторай і часам<ref name="galison"/>. Зь некалькімі сябрамі, зь якімі ён пазнаёміўся ў Бэрне, Айнштайн стварыў невялікую дыскусійную групу ў 1902 годзе, якую насьмешліва самі сябры называлі «[[Акадэмія Алімпія]]», якая рэгулярна зьбіралася, каб абмеркаваць навуковыя й філязофскія пытаньні. Сярод іншага на сустрэчах яны чыталі й абмяркоўвалі творы [[Анры Пуанкарэ]], [[Эрнст Мах|Эрнста Маха]] й [[Дэйвід Г’юм|Дэйвіда Г’юма]], якія паўплывалі на ягоны навуковы й філязофскі погляд на сьвет{{Зноска|Isaacson|2007|Isaacson|79—84}}.
У 1900 годзе Айнштайнавы артыкул ''«[[Следзтвы са зьвяваў капілярнасьці]]»'' ({{мова-de|Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen|скарочана}}) быў апублікаваны ў бэрлінскім часопісе ''«[[Аналы фізыцы]]»'' ({{мова-de|Annalen der Physik|скарочана}})<ref>Galison, Peter (2003). [https://archive.org/details/einsteinsclocksp00gali «
=== Акадэмічная кар’ера ===
Да 1908 году Айнштайн быў прызнаны вядучым навукоўцам і быў прызначаны выкладчыкам у [[Бэрнскі ўнівэрсытэт|Бэрнскім унівэрсытэце]]. У наступным годзе, выступіўшы зь лекцыяй па тэме [[клясычная электрадынаміка|электрадынаміцы]] і прынцыпу рэлятыўнасьці ў [[Цюрыскі ўнівэрсытэт|Цюрыскім унівэрсытэце]], Альфрэд Кляйнэр парэкамендаваў яго на факультэт навастворанай катэдры тэарэтычнае фізыцы. Айнштайн у тым жа годзе быў прызначаны дацэнтам<ref>[https://web.archive.org/web/20140821032129/http://www.library.ethz.ch/en/Resources/Digital-library/Einstein-Online/Associate-Professor-at-the-Universiy-of-Zurich-und-professor-in-Prague-1909-1912 «Associate Professor at the University of Zurich und professor in Prague (
[[Файл:Albert Einstein (Nobel).png|міні|Афіцыйны партрэт Айнштайну падчас атрыманьня [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскай прэміі]].]]
У красавіку 1911 году Айнштайн стаў прафэсарам [[Нямецкі ўнівэрсытэт Карла і Фэрдынанда|Нямецкага ўнівэрсытэту Карла й Фэрдынанда]] ў [[Прага|Празе]], атрымаўшы аўстрыйскае грамадзянства [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугорскае імпэрыі]]{{Зноска|Isaacson|2007|Isaacson|164}}<ref>von Hirschhausen, Ulrike (2007). [https://web.archive.org/web/20150909200726/http://econstor.eu/bitstream/10419/49610/1/569197996.pdf «Von imperialer Inklusion zur nationalen Exklusion: Staatsbürgerschaft in Österreich-Ungarn
3 ліпеня 1913 году навукоўцу было прапанаванае месца ў [[Пруская акадэмія навук|Прускай акадэміі навук]] у [[Бэрлін]]е. [[Макс Плянк]] і [[Вальтэр Нэрнст]] наведалі яго на наступным тыдні пасьля гэтага ў Цюрыху, каб пераканаць Айнштайна працаваць у акадэміі, прапанаваўшы яму пасаду дырэктара ў [[Інстытут фізыцы імя кайзэра Вільгэльма|Інстытуце фізыцы імя кайзэра Вільгэльма]], які неўзабаве павінен быў быць створаны<ref>Stachel, John J. (2002). «Einstein from 'B' to 'Z'». Einstein Studies. 9. Birkhäuser.
Зыходзячы з разьлікаў Айнштайну, зробленых у 1911 годзе, датычныя ягонай новай [[агульная тэорыя рэлятыўнасьці|агульнай тэорыі рэлятыўнасьці]], сьвятло ад іншай зоркі павінна пераламляцца сілай цяжару [[Сонца]]. У 1919 годзе гэтую здагадку пацьвердзіў сэр [[Артур Эдынгтан]] падчас сонечнай зацьмы 29 траўня 1919 году. Гэтыя назіраньні былі апублікаваны ў міжнародных СМІ, дзякуючы чаму Айнштайн стаў сусьветнавядомым. 7 лістапада 1919 году вядучая брытанская газэта ''[[The Times]]'' надрукавала на першай старонцы вялікі загаловак: «Рэвалюцыя ў навуцы
У 1920 годзе ён стаў замежным чальцом [[Каралеўская акадэмія мастацтваў і навук Нідэрляндаў|Каралеўскай акадэміі мастацтваў і навук Нідэрляндаў]]<ref>[http://www.dwc.knaw.nl/biografie/pmknaw/?pagetype=authorDetail&aId=PE00000116 «Albert Einstein (
=== Падарожжы й Ліга Нацыяў ===
[[Файл:League of Nations Commission 067.tif|міні|Альбэрт Айнштайн на паседжаньні камітэту [[Ліга народаў|Лігі нацыяў]] у 1924 годзе.]]
2 красавіка 1921 году Айнштайн упершыню наведаў [[Нью-Ёрк]], дзе атрымаў афіцыйны прыём мэра [[Джон Фрэнсіс Гілан|Джона Фрэнсіса Гілана]], пасьля чаго навуковец цягам трох тыдняў праводзіў лекцыі й браў удзел у іншых прыёмах і сустрэчах. Ён працягваў чытаць лекцыі ў [[Калюмбійскі ўнівэрсытэт|Калюмбійскім]] і [[Прынстанскі ўнівэрсытэт|Прынстанскім унівэрсытэтах]], а ў [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)|Вашынгтоне]] ён суправаджаў прадстаўнікоў [[Нацыянальная акадэмія навук ЗША|Нацыянальнай акадэміі навук]] зь візытам у [[Белы дом]]. Па вяртаньні ў Эўропу ён быў госьцем брытанскага дзяржаўнага дзеяча й філёзафа віконта [[Рычард Голдэйн|Рычарда Голдэйна]] ў [[Лёндан]]е, дзе пазнаёміўся зь некалькімі вядомымі навуковымі, інтэлектуальнымі й палітычнымі дзеячамі й выступіў зь лекцыяй у [[Каралеўскі каледж Лёндану|Каралеўскім каледжы Лёндану]]<ref>Hoffmann, Banesh (1972). [https://archive.org/details/alberteinsteincr0000hoff_y3a8 «Albert Einstein: Creator and Rebel»]. with the collaboration of Helen Dukas. London: Hart-Davis, MacGibbon.
У 1922 годзе Айнтшайн накіраваўся ў падарожжа ў [[Азія|Азію]], дзе на працягу шасьці месяцаў выступаў зь лекцыямі й прамовамі. Ён наведаў [[Сынгапур]], [[Шры-Ланка|Цэйлон]] і [[Японія|Японію]], дзе прачытаў шэраг лекцыяў тысячам японцаў. Пасьля сваёй першай публічнай лекцыі ён сустрэўся з імпэратарам і ягонай жонкай у [[Імпэратарскі палац (Токіё)|Імпэратарскім палацы]], на што тысячы людзей прыйшло паглядзець. У лісьце да сыноў Айнтшайн апісаў сваё ўражаньне ад японцаў як да сьціплага, разумнага, уважлівага й сапраўднага народу, які мае пачуцьцё мастацтва{{Зноска|Isaacson|2007|Isaacson|307—308}}. Аднак, у сваіх дзёньніках, якія былі напісаныя за часам візыту ў Азію 1922—1923 гадоў, ён выказаўся, што кітайскі, японскі й індыйскі народы ёсьць [[ксэнафобія|ксэнафобскімі]] й [[расізм|расісцкімі]]<ref>[https://www.theguardian.com/books/2018/jun/12/einsteins-travel-diaries-reveal-shocking-xenophobia «
[[Файл:Albert Einstein and a Salvation Army band.jpg|значак|зьлева|Альбэрт Айнштайн з гуртом [[Армія выратаваньня]] перад выступам на [[парад ружаў|парадзе ружаў]] у Каліфорніі ў 1926 годзе.]]
Праз сваё падарожжа на [[Далёкі Ўсход]] навуковец ня здолеў асабіста прыняць Нобэлеўскую прэмію на цырымоніі ейнага ўручэньня ў [[Стакгольм]]е ў сьнежні 1922 году. Яго прадстаўляў нямецкі дыплямат, які высока ацаніў Айнштайна ня толькі як навукоўца, але й як міжнароднага міратворца й актывіста<ref>[https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-speech.html «The Nobel Prize in Physics 1921: Albert Einstein. Banquet Speech by R. Nadolny»]. Nobel Prize.</ref>. Па вяртаньні з Азіі Айнтшайн наведаў [[Палестына|Палестыну]], дзе знаходзіўся 12 дзён. Гэта быў адзіны візыт навукоўца ў гэты рэгіён за ўсё ягонае жыцьцё. Айнштайна віталі як кіраўніка дзяржавы, а ня фізыка. У ягоны гонар быў зроблены гарматны салют пасьля прыбыцьця ў дом брытанскага вярхоўнага камісару сэра [[Гэрбэрт Сэм’юэл|Гэрбэрта Сэм’юэла]]. Падчас аднаго з прыёмаў у будынак уварваліся людзі, якія хацелі пабачыць і пачуць вядомага навукоўца. У размове перад прысутнымі Айнштайн выказаў шчасьце, што габрэйскі народ пачаў прызнавацца сілай у сьвеце{{Зноска|Isaacson|2007|Isaacson|308}}.
[[Файл:Solvay conference 1927.jpg|значак|На канфэрэнцыі ў 1927 годзе.]]
На працягу двух тыдняў у 1923 годзе Айнштайн наведаў [[Гішпанія|Гішпанію]], дзе на кароткі час сустрэўся з [[Сант’яга Рамон і Кахаль|Сант’яга Рамонам і Кахалем]], а таксама атрымаў дыплём ад караля [[Альфонса XIII]], які прапанаваў яму стаць чальцом Гішпанскай акадэміі навук. З 1922 па 1932 гады Айнштайн быў чальцом [[Міжнародны камітэт па інтэлектуальным супрацоўніцтве|Міжнароднага камітэту па інтэлектуальным супрацоўніцтве]] [[Ліга народаў|Лігі нацыяў]] у [[Жэнэва|Жэнэве]]<ref>Grandjean, Martin (2018). [https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-01853903/document «Les réseaux de la coopération intellectuelle. La Société des Nations comme actrice des échanges scientifiques et culturels dans l’entre-deux-guerres»]. Lausanne. Université de Lausanne.
У сакавіку й красавіку 1925 году Айнштайн і ягоная жонка наведалі [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвую Амэрыку]], дзе яны каля тыдня бавілі час у [[Бразылія|Бразыліі]], яшчэ тыдзень прыпаў на [[Уругвай|Ўругвай]] ды месяц пара правяла ў [[Аргентына|Аргентыне]]<ref>olmasquim, Alfredo Tiomno (2012). «Science and Ideology in Einstein’s Visit to South America in 1925». In Lehner, Christoph; Renn, Jürgen; Schemmel, Matthias (eds.). «Einstein and the Changing Worldviews of Physics». — С. 117—133.
[[Файл:Albert Einstein and Charlie Chaplin City Lights premiere 1931.jpg|значак|зьлева|Айнштайн і [[Чарлі Чаплін]] на прэм’еры фільму ''«[[Агні вялікага гораду]]»'' ў 1931 годзе.]]
Радок 76 ⟶ 75:
Празь месяц Айнштайнавы працы былі ўключаныя да сьпісу твораў, які [[Нямецкі студэнцкі зьвяз]] рэкамэндаваў да паказальнага зьнішчэньня ў вогнішчы. А нямецкі міністар інфармацыі й прапагандыст [[Ёзэф Гёбэльс]] агалосіў, што габрэйскі інтэлектуалізм ёсьць мёртвым. Адно зь нямецкіх выданьняў скалала сьпіс ворагаў [[Нямецкі райх|Нямецкага райху]] пад лёзунгам «яшчэ не на шыбеніцы», прапаноўваючы 5 тысяч даляраў за галаву Айнштайна{{Зноска|Isaacson|2007|Isaacson|407—410}}. У наступным лісьце да свайго сябра фізыка [[Макс Плянк|Макса Плянка]], які ўжо эміграваў зь Нямеччыны ў [[Ангельшчына|Ангельшчыну]], Айнштайн напісаў: «Я павінен прызнацца, што ступень іхняй жорсткасьці й баязлівасьці стала нечаканай»{{Зноска|Isaacson|2007|Isaacson|407—410}}.
Цяпер Айнштайн быў бяз сталага месца жыхарства бяз упэўненасьці ў тым, дзе ён будзе жыць і працаваць, ён таксама рупіўся й пра лёс незьлічоных іншых навукоўцаў, якія ўсё яшчэ былі ў Нямеччыне. Пры дапамозе Рады акадэмічнай дапамогі, закладзенай у красавіку 1933 году брытанскім лібэральным палітыкам [[Ўільям Бэвэрыдж|Ўільямам Бэвэрыджам]], навуковец здолеў арандаваць дом у [[Бэльгія|Бэльгіі]], дзе пражыў некалькі месяцаў. У канцы ліпеня 1933 году ён наведаў Ангельшчыну, дзе візытаваў каля шасьці тыдняў на запрашэньне сябра брытанскага парлямэнту [[Олівэр Локер-Лэмпсан|Олівэра Локер-Лэмпсана]], які завёў быў сяброўства з Айнштайнам гадамі раней<ref>Robinson, Andrew (2019). «Einstein on the Run». Yale University Press.
[[Файл:Albert Einstein (maart sept 1933) Savoyarde De Haan 21-4-2018.jpg|значак|Часовы дом Айнтштайна ў Бэльгіі.]]
Дзякуючы Локер-Лэмпсану, Айнштайн сустрэўся з [[Ўінстан Чэрчыль|Ўінстанам Чэрчылам]], а пазьней з [[Остын Чэмбэрлен|Остынам Чэмбэрленам]] і былым прэм’ер-міністрам [[Лойд Джордж|Лойдам Джорджам]]{{Зноска|Isaacson|2007|Isaacson|419—420}}. Айнштайн папрасіў іх дапамагчы вывезьці габрэйскіх навукоўцаў зь Нямеччыны. Брытанскі гісторык [[Мартын Гілбэрт]] адзначае, што Чэрчыл адразу выправіў свайго сябра фізыка [[Фрэдэрык Ліндэман|Фрэдэрыка Ліндэмана]] ў Нямеччыну, каб знайсьці габрэйскіх навукоўцаў і ўладкаваць іх у брытанскія унівэрсытэты<ref name="Gilbert">Gilbert, Martin (2007). «Churchill and the Jews, Henry Holt and Company». N.Y.
Локер-Лэмпсан запрасіў у парлямэнта надаць Айнштайну брытанскае грамадзянства, у той час як навуковец рабіў публічныя прамовы, апісваючы крызісны стан у Эўропе<ref name="Clark">Clark, Ronald W. (1971). [https://archive.org/details/einstein00rona «Einstein: The Life and Times»]. New York: Avon Books.
== Публікацыі ==
|