Дон Карляс (п’еса)

Дон Карляс, інфант гішпанскі (па-нямецку: Don Karlos, Infant von Spanien) — драматычная паэма Фрыдрыха Шылера ў пяці дзеях. Драматычны твор, напісаны ў 1783—1787 гадох, апавядае пра грамадзкія і палітычныя канфлікты пачатка Нідэрляндзкае буржуазнае рэвалюцыі, у хадзе якой нідэрляндзкія правінцыі заваявалі незалежнасьць ад Гішпаніі, а таксама пра сацыяльныя і сямейныя інтрыгі пры двары караля Філіпа II.

Дон Карляс, інфант гішпанскі
Don Karlos, Infant von Spanien
Тытульны аркуш і франтысьпіс першага выданьня (з устарэлым напісаньнем — «Dom Karlos»)
Жанр:	драматычная паэма
Аўтар:	Фрыдрых Шылер
Мова арыгіналу:	нямецкая
Год напісаньня:	1787
Выдавецтва:	Ляйпцыг
Вікікрыніцы зьмяшчаюць поўны тэкст гэтага твору

Гісторыя

Да работы над «Дон Карлясам» Фрыдрых Шылер прыступіў у 1783 годзе. Па чарнавым пляне трагедыі, складзеным у Баўэрбаху, п’еса была першапачаткова задумана як сямейная трагедыя. Супрацьзаконнае каханьне пасынка да мачыхі, выяўленае ў духу бунтарскага індывідуялізму «буры і націску», павінна было паказаць сутыкненьне вольнага пачуцьця двух юных закаханых, гвалтоўна разьяднаных прыдворнай інтрыгай, са змрочным дэспатызмам мадрыдзкага двара, увасобленым у Філіпе II. Палітычныя матывы ў гэтым варыянце трагедыі абмяжоўваліся крытыкай сямейнага і рэлігіёзнага дэспатызму. Маркіз Поза іграў ва ўсёй гэтай гісторыі толькі ролю паверанага ў інтымных справах Дон Карляса.

У другім варыянце на першы плян былі выдвінутыя палітычныя матывы. У сувязі з гэтым Шылер уводзіць у дзеяньне новую фігуру, якая адсутнічала ў першапачатковай задуме, — герцага Альба. Карляс прадстаўлены тут ня толькі закаханым прынцам, але і героем, які выражае вольналюбівыя ідэалы аўтара. У новай задуме вобраз Элізабэты робіцца больш дабрадзейным, а Карляс адмаўляецца ад сваёй жарсьці: пад уплывам высакароднага каханьня ён мусіць служыць вялікай ідэі палітычнага вызваленьня свайго народа. Маркіз Поза паранейшаму застаецца толькі павераным у каханьні Дон Карляса. Гэтая другая рэдакцыя прадстаўленая вялікім урыўкам, надрукаваным Шылерам у «Рэйнскай Таліі» ў сакавіку 1785 году, які ахоплівае ўсю пасьлядоўнасьць першых трох дзеяў да змовы маркіза Позы зь Філіпам. Урывак (як і канчатковая рэдакцыя «Дон Карляса») напісаны белым вершам, клясычным пяцістопным ямбам шэксьпіраўскае трагедыі, калі першапачаткова п’еса была, відаць, у прозе, у адпаведнасьці з дамінуючай драматургічнай практыкай «буры і націску».

У канчатковай рэдакцыі 1787 году ўрывак «Таліі» падвергся далейшай перапрацоўцы. У адпаведнасьці з новай палітычнай ідэяй п’есы зьяўляецца новы герой — маркіз дэ Поза, які са сьціплай ролі «наперсьніка» Дон Карляса выдвігаецца на месца галоўнага носьбіта ідэалягічнае тэндэнцыі п’есы. Адсюль, не перадуказаная гістарычнымі крыніцамі сцэна сустрэча Філіпа II і маркіза дэ Позы ва аўдыенц-зале, у якой маркіз малюе перад гішпанскім тыранам ідэал канстытуцыйнае манархіі, рытарычна завэлюмаваны марай аб волі чалавека і годнасьці чалавека-грамадзяніна.

На беларускую мову «Дон Карляс» перакладзены Лявонам Баршчэўскім. Пераклад зьмешчаны ў томе выбраных твораў Шылера, які выйшаў у 1993 г. у Менску ў сэрыі «Скарбы сусьветнай літаратуры».

Крыніцы

Пры рабоце над трагедыяй Шылер меў перад сабой крыніцы, якія адлюстроўвалі два супрацьлеглых пункта гледжаньня на падзеі і асобаў, якія ў іх удзельнічалі:

• па характарыстыцы гішпанскага гісторыка Фэрарэса, Дон Карляс меў непрыемную зьнешнасьць і адрозьніваўся дурнымі схіленасьцямі. Быў п'яніцай і распусьнікам. Кароль Філіп II не дапушчаў яго да дзяржаўных справаў і мусіў пазбавіць яго спадчыннага права на трон. Ведаючы гэта, Дон Карляс вырашыў гвалтоўна завалодаць бацькавай каронай. Філіп II даведаўся аб задуме сына і арыштаваў яго. Праз некалькі месяцаў Дон Карляс сканаў у турме, а яшчэ праз тры месяцы яго мачаха, жонка Філіпа II, Элізавэта, якая першапачаткова прызначалася ў жонкі інфанту.

• па вэрсіі францускага абата Сэн-Рэаля ў яго гістарычнай навэле «Гісторыя Дон Карляса» 1672 году, дачка францускага караля Элізабэта Валуа мусіла стаць жонкай Дон Карляса. Але яго бацька Філіп II, аўдавеўшы, вырашыў сам узяць шлюб з францускай прынцэсай. Новая жонка заваявала сэрца Дон Карляса. У адсутнасьці караля яна пабачылася з прынцам, і яны празналіся адзін аднаму ў каханьні. Каралева і прынц працягвалі таемна сустракацца, пакуль іх шчасьце не было разбуранае падступнымі інтрыгамі прыдворнах. У змове супраць прынца і каралевы ўдзельнічалі прынцэса Эбалі, якая помсьціла прынцу за тое, што ён адмовіў ёй у каханьні, пабочны брат Філіпа II, Дон Хуан, які па той жа прычыне помсьціў каралеве, муж Эбалі, Руі Гомэс, і яе сакратар — Пэрэс. Пазбаўлены магчымасьці частых сустрэчаў з каханай, Дон Карляс ладзіў інтымныя спатканьні праз дапамогу маркіза дэ Позы. Кароль западозрыў апошняга ў пакушэньні на свой шлюбны гонар і загадаў яго таемна забіць. Паміж тым прынц намагаўся таго, каб ён быў прызначаны кіраўніком нідэрляндзкіх уладаньняў, але кароль замест яго прызначыў герцага Альба. Тады Дон Карляс, змовіўшыся зь нідэрляндцамі, вырашыў таемна да іх ўцякаць, але быў схоплены па дарозе, пераданы суду інквізыцыі і пакараны сьмерцю па яе прыгавору.

Сюжэт

У першай зьяве перад гледачом паўстае манах Дамінга, духоўнік караля, і спадкаемны прынц Дон Карляс. На загад Філіпа II, манаху даручана шпіёніць за прынцам і прашпегаваць прычыны яго смутку. Дамінга здаецца, што ён натрапіў на слушны сьлед і разгадаў глыбокую таямніцу Дон Карляса — яго каханьне да мачахі. Выконваючы заданьне прыдворнае камарыльі, якая вырашыла выкарыстоўваць каханьне прынца, каб загубіць яго, бо ў ім бачаць чалавека, варожага існуючаму дэспатычнаму строю, манах прыкідваецца сябрам прынца, але Дон Карляс разумее падступства Дамінга і яго сяброў і адхіляе яго паслугі.

У наступнай сцэне Карляс сустракаецца са сваім выхавальнікам і сябра дзяцінства, які толькі што вярнуўся з паўстаўшых Нідэрляндаў, маркізам Радрыга Позай. Маркіз зьдзіўлены хворым відовішчам і смуткам свайго маладога сябра, на якога ён ускладае ўсё свае надзеі ў справе дапамогі Нідэрляндам. Карляс ужо ня той вольналюбівы юнак, які калісьці быў упэўнены ў адраджэньні залатога веку Гішпаніі. Зараз Карляс жыве патаемным каханьнем да каралевы, і хоць ён і ўсьведамляе, што каханьне гэтае цалкам безнадзейнае, але адмовіцца ад яго не ў стане. Поза імкнецца скарыстацца агромністым уплывам каралевы на свайго юнага сябра, каб узьняць яго апалы дух, адрадзіць у ім энэргію і абудзіць спагаду да пакутлівага нідэрляндзкага народу. Пры сустрэчы каралевы з Карлясам яна просіць прынца забыць аб тым, што яна была яго нявестай. Элізавэта заклікае да яго дабрадзейнасьці, пачуцьця абавязку. Тым часам, замест Дон Карляса, кароль прызначае герцага Альба намесьнікам у Брусэль у мэтах задушэньня паўстаньня і пакараньня яго кіраўнікоў і са ўсім дваром адпраўляецца зь летняй рэзыдэнцыі Аранхуэс у Мадрыд.

У Мадрыдзе Дон Карляс спрабуе прымірыцца з бацькам, але Філіп жорстка адпіхвае працягнутую сынам руку. Адхіляе ён і просьбу сына паслаць яго замест герцага намескнікам у Брусэль. Кароль падазроны, ён пужаецца сына, таму што Альба і Дамінга упэўнілі яго, быццам бы Дон Карляс імкнецца завалодаць бацькавай каронай. Але, пагутарыўшы з сынам, ён з няменшай падазронасьцю пачынае ставіцца да Альбы і Дамінга, разумеючы, што яны перасьледуюць свае мэты.

Пужаючыся замірэньня Філіпа з сынам, Альба і Дамінга абдумваюць падступныя пляны, каб гэтаму перашкодзіць. Прыладай для выкананьня сваіх падступных намераў яны абіраюць прынцэсу Эбалі, якая патаемна закаханая ў Карляса. Яна дабіваецца сустрэчы, але ўпэўніваецца ў тым, што ён кахае не яе, а Элізавэту. Калі Эбалі, якую манах Дамінга хацеў зрабіць любоўніцай караля, дагэтуль не згаджалася на гэтую ролю, то зараз з імпэтам абражанага самалюбства яна вырашае пайсьці на ўсё, каб адпомсьціць Карлясу, які адмовіў ёй у каханьні. Яны раскрывае шкатулку Элізавэты і крадзе лісты прынца, каб даказаць Філіпу здраду каралевы. Кароль скалыхнуты гэтым адкрыцьцём, але калі Альба і Дамінга імкнуцца распаліць рэўнасьць і ўзмацніць яго сумнёвы, ён адчувае, што ім нельга верыць, бо імі рушыць нянавісьць да Карляса. І разам з тым Філіп ня можа адксьціцца ад сумнёваў. У гэтым становішчы ён асабліва востра адчувае сваю адзіноту. Ён марыць аб тым, каб мець каля сябе блізкага сябра, чалавека. Кароль згадвае, што пасярод яго дваранаў ёсьць адзін чалавек, які ніколі перад ім не паддобрываўся. Ацаніўшы бескарысьлівасьць Позы, ён вырашае зь ім параіцца. Даведаўшыся, што кароль кліча да сябе, маркіз Поза бачыць у гэтым зручны спосаб, каб пераканаць караля ў неабходнасьці даць волю прыгнечанаму народу Нідэрляндаў. Ён заклікае караля выкарыстаць сваю ўладу на карысьць чалавецтва і стаць яго вызваліцелем. Сцэна спатканьня Позы зь Філіпам зьяўляецца цэнтральнай у драме.

Адкрытасьць і бескарыснасьць Позы заваёвываюць яму давер караля. Хоць Філіп і не згаджаецца з довадамі свайго суразмоўцы, ён загадвае яму застацца пры двары і дапамагчы распутаць сямейную таямніцу. Для гэтага Філіп раіць маркізу пасябрыцца з Карлясам і з каралевай, каб, нарэшце, дазнацца праўды аб іх стасунках. Поза вырашае скарыстацца гэтым дзеля зьдзяйсьненьня свайго пляну: ён прапаноўвае Элізавэце ўгаварыць прынца патаемны зьехаць у Фляндрыю. Калі Карляс будзе ў Брусэлі, Нідэрлянды запатрабуюць ад караля свабоды, і Філіп будзе вымушаны дараваць яе народу. Каралева Элізавэта згаджаецца садзейнічаць маркізу.

Паміж тым кароль прад'яўляе каралеве лісты Дон Карляса. Элізавэта тлумачыць, што гэтыя лісты яна атрымлівала яшчэ тады, калі была нявестай Карляса. І ўсё ж такі Філіп ня можа вызваліцца ад сваіх падазронаў. Маркіз Поза прыходзіць да караля і прыносіць бумажнік з любоўнымі лістамі, якія Эбалі пасылала Дон Карлясу. Ён жа тлумачыць Філіпу, што, па яго меркаваньню, стасункі паміж каралевай і прынцам носяць не рамантычны, а палітычны характар. Поза кажа, што бярэцца перашкодзіць меркаваным уцёкам Дон Карляса, калі кароль дасьць яму на гэта паўнамоцтвы. Поза сапраўды арыштоўвае прынца ў пакоі прынцэсы Эбалі. Яна лічыць, што арышт спрычынілі скрадзеныя ёю лісты. У ёй зноў прачынаецца каханьне да Карляса, і, жадаючы выратаваць яго, яна прызнаецца ва ўсім каралеве. Па загаду апошняй Эбалі зьнявольваюць у манастыр.

Альба і Дамінга бачаць у маркізе ўсемагутнага міністра і фаварыта-дачасьніка. Імі выношваюцца пляны з мэтай адхіленьня Позы ад справаў. Паміж тым незразумелыя для навакольных дзеяньні ўсемагутнага фаварыта Позы мелі на ўвазе паспрыяць уцёкам Дон Карляса ў бліжэйшую ноч. Маркіз цудоўна разумее, што гэта будзе каштаваць яму жыцьця. Каб палегчыць ўцёкі свайго сябра, ён, ведаючы, што ўсе лісты адрасаваныя ў Нідэрлянды, правяраюцца, адсылае ліст Вільгэльму Аранскаму, у якім паведамляе, што быццам бы ня Карляс, а ён, Поза, закаханы ў каралеву. Выратаваны такім чынам ад падазронаў караля пераапрануты манахам прынц ноччу можа разьвітацца з Элізавэтай і зьехаць у Брусэль.

Лісты Позы да Вільгэльма Аранскага беззабаўна дастаўляюць Філіпу, і яно ўплывае на яго так, як і чакаў Поза. Ледзьве Поза пасьпявае растлумачыць Дон Карлясу матывы сваіх учынкаў і запэўніць свайго сябра ў адданасьці, як скрозь краты страляюць, і маркіз Поза падае забіты. Карляс схіляецца да свайго сябра. У гэты час уваходзіць кароль, каб вызваліць сына з-пад арышту, пад якім ён знаходзіўся. Кароль ужо ўпэўнены ў невінаватасьці Карляса, але прынц, зразумеўшы, якога сябра ён згубіў са сьмерцю Позы, адпіхвае працягнутую бацькам руку замірэньня. Ён называе Філіпа забойцам і заяўляе аб сваім разрыве зь ім.

Гранды моўчкі абвінавачваюць караля і яго загад забіць Позу. Філіп у зьбянтэжанасьці, якая яшчэ ўзмацьняецца ад навіны пра паўстаньне, якое выбухнула ў Мадрыдзе. Начальнік палацавае варты, граф Лерма, які употай спачувае Дон Карлясу, паведамляе прынцу, што паўстаньне узьнята каралевай, каб палегчыць яго уцёкі ў Брусэль. Але герцагу Альба за гэты час атрымліваецца затрымаць манаха з паперамі, зь якіх ясна бачны ўвесь плян уцёкаў Дон Карляса. Канчаткова пераканаўшыся ў вінаватасьці сына, які замысьліў уцячы у Нідэрлянды і ўзначаліць іх барацьбу супраць Гішпаніі, Філіп II вырашае аддаць Карляса ў рукі інквізыцыі. Становіцца таксама вядомым, што перад уцёкамі прынц мусіць спаткацца з каралевай. Іх падпільноўваюць. Калі Дон Карляс у адзеньні манаха прыходзіць ноччу разьвітацца з каралевай і сказаць ёй, што перамог у сябе каханьне да яе і прагне толькі подзьвігаў у барацьбе за свабоду, у пакой каралевы ўрываецца Філіп, вялікі інквізытар і гранды. Кароль зьвяртаецца да вялікага інквізытара: «Ну, кардынал, я ўсё зрабіў, што здолеў. Цяпер рабіце вы сваё!» (V, 11). Гэтыя словы Філіпа II — прысуд, які аддае Дон Карляса на сьмерць.