ГУЛаг

Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў, працоўных пасяленьняў і месцаў зьняволеньня (ГУЛаг) — падразьдзяленьне НКУС СССР, МУС СССР, Міністэрства юстыцыі СССР, якое ажыцьцяўляла кіраўніцтва сыстэмай папраўча-працоўных лягераў у 1934—1960 гадах.

Інтэгральная мапа лягераў сыстэмы ГУЛаг, якія існавалі з 1923 па 1967 гады, на падставе зьвестак праваабарончага таварыства «Мэмарыял»

Гісторыя

Даведка аб датэрміновым вызваленьні зьняволенага Дзьмітраўляґа за ўдарную працу па будаўніцтве канала Масква — Волга

Вадзіцельскае пасьведчаньне, выдадзенае вязьню ГУЛага, студзень 1941

Сыстэма ГУЛаг была створаная па асабістым загадзе Сталіна ад 1929 і атрымала далейшае разьвіцьцё з 1930 году. 25 красавіка 1930 загадам АДПУ № 130/63 у мэтах выкананьня пастановы СНК СССР «Палажэньне аб папраўча-працоўных лягерах» ад 7 красавіка 1930 было арґанізавана Ўпраўленьне лягерамі АДПУ (УЛАГ) (СУ СССР. 1930. № 22. С. 248). Зь лістапада 1930 стала зьяўляцца назва ГУЛаг (Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў АДПУ). 10 ліпеня 1934 быў створаны Народны камісарыят унутраных справаў СССР, у склад якога ўвайшлі пяць галоўных упраўленьняў. Адным зь іх было Галоўнае ўпраўленьне лягераў (ГУЛаг). У 1934 годзе Ўнутранай ахове НКУС былі перападпарадкаваныя канвойныя войскі СССР. 27 кастрычніка 1934 у ГУЛаг перайшлі ўсе папраўча-працоўныя ўстановы Наркамату юстыцыі РСФСР.

4 студзеня 1936 быў сфармаваны Інжынэрна-будаўнічы аддзел НКУС, 15 студзеня 1936 — Упраўленьне асаблівага будаўніцтва, 3 сакавіка 1936 — Галоўнае ўпраўленьне будаўніцтва шашэйных дарог (ГУШОСДОР). У вядзеньні НКУС знаходзіліся такія прадпрыемствы, як Галоўнае ўпраўленьне па будаўніцтве горна-мэталургічных прадпрыемстваў, Галоўгідрабуд, Галоўпрамбуд, Дальбуд (Галоўнае ўпраўленьне будаўніцтва Далёкае Поўначы) і інш. Гуляг быў расфармаваны ў адпаведнасьці з загадам МУС СССР № 020 ад 25 студзеня 1960 паводле Пастановы Савету Міністраў СССР № 44-16 ад 13 студзеня 1960 і ў сувязі з Указам Прэзідыюма Вярхоўнага Савета СССР ад 13 студзеня 1960 «Аб скасаваньні МУС СССР».

Пачатковы этап

Да стварэньня ГУЛаг у РСФСР кіраўніцтва большасьцю месцаў зьняволеньня было ўскладзена на аддзел выкананьня пакараньняў Народнага камісарыята юстыцыі РСФСР і Галоўнае ўпраўленьне прымусовае працы пры Народным камісарыяце ўнутраных спраў РСФСР. Пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі да 1934 году агульныя турмы знаходзіліся ў падпарадкаваньні рэспубліканскіх народных камісарыятаў юстыцыі й уваходзілі ў сыстэму Галоўнага ўпраўленьня папраўча-працоўных устаноў. 25 ліпеня 1922 Савет народных камісараў прыняў пастанову аб засяроджваньні кіраўніцтва асноўнымі месцамі зьняволеньня (акрамя агульных турмаў) у адным ведамстве й крыху пазьней, у кастрычніку таго ж году, быў створаны адзіны орган ў сыстэме НКУС — Галоўнае ўпраўленьне месцамі зьняволеньня.

У 1934 у агульныя турмы былі перададзеныя ў Гулаг НКУС СССР, а ў верасьні 1938 — у складзе НКУС было створана самастойнае Галоўнае турэмнае кіраванне.

Пэрыяд росквіту

24 красавіка 1930 па загадзе АДПУ было створанае Ўпраўленьне лягерамі. Першая згадка ўласна пра ГУЛаг (Галоўнае ўпраўленьне лягераў) можна знайсьці ў загадзе АДПУ ад 15 лютага 1931.

3 жніўня 1933 г. пастановай СНК СССР сьцьвярджаецца Папраўча-Працоўны Кодэкс Беларускай ССР, прапісваць розныя аспэкты функцыянаваньня папраўча-працоўных лягераў (ППЛ). У прыватнасьці, кодэксам прадпісваецца выкарыстаньне працы зьняволеных і ўзаконьваньнем практыцы заліку двух дзён ўдарнай працы за тры дні тэрміну, шырока ўжывальная для матывацыі зьняволеных пры будаўніцтве Беламорканала.

10 чэрвеня 1934 паводле Пастановы ЦВК СССР пры ўтварэньні новага саюзна-рэспубліканскага НКУС у яго складзе было створанае Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў і працоўных паселішчаў. У кастрычніку таго ж году гэтае кіраваньне было перайменавана ў Галоўнае ўпраўленьне лягераў, працапаселішчаў і месцаў зьняволеньня.

У далейшым гэтая ўправа яшчэ двойчы пераназывалася й у лютым 1941 атрымала замацаваную назву: Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лагераў і калёніяў НКУС СССР. Пасьля заканчэньня Вялікай Айчыннай вайны, у сувязі з рэарґанізацыяй наркаматаў у міністэрствы, Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў і калёніяў у сакавіку 1946 ўвайшло ў склад МУС СССР.

Пастановай Савета Міністраў СССР ад 21 лютага 1948 «Аб арґанізацыі лагераў і турмаў са строгім рэжымам для ўтрыманьня асабліва небясьпечных дзяржаўных злачынцаў [і аб накіраванні іх па адбыцьці пакараньня на пасяленне ў аддаленыя мясцовасьці СССР]» для «шпіёнаў, дыверсантаў, тэрарыстаў, трацкістаў, правых, меншавікоў, эсэраў, анархістаў, нацыяналістаў, белаэмігрантаў і ўдзельнікаў іншых антысавецкіх арґанізацый і супольнасьцяў» у сыстэме ГУЛага ствараліся асаблівыя лагеры (Стэплаг, Мінлаг, Дуброўлаг, Азёрлаг, Берлаг). Зьняволеныя ў іх мусілі былі насіць нумары на вопратцы.

Пэрыяд пасьля сьмерці Сталіна

27 сакавіка 1953 году быў выдадзены загад Прэзідыуму Вярхоўнага Савета СССР пра амністыі па якім на працягу наступных трох месяцаў выйшла на свабоду амаль палова зьняволеных лягераў (прыкладна 1200000 з 2500000 чалавек), чый тэрмін зьняволеньня быў меншы за пяць гад.

Чаканае, але не ажыцяўлённае вызваленьне «палітычных» прывяло да іх калектыўных выступаў (Варкуцінскае паўстаньне, Нарыльскае паўстаньне, Кенґірскае паўстаньне зьняволеных). Гэтыя падзеі паскорылі стварэньне камісій, якія мусілі былі праверыць справы «палітычных» зьняволеных. На працягу двух гадоў (з пачатку 1954 па пачатак 1956) колькасьць «палітычных» у ГУЛягу паменшылася з 467000 да 114000 чалавек, гэта значыць на семдзясят пяць працэнтаў. У пачатку 1956 году, упершыню за дваццаць гад, агульная колькасьць зьняволеных стала менш за мільён чалавек .

Ведамасная прыналежнасьць ГУЛяга пасьля 1934 зьмянялася ўсяго адзін раз — у сакавіку 1953 Гуляг быў перададзены ў вядзеньне Міністэрства юстыцыі СССР, але ў студзені 1954 зноў вернуты ў МУС СССР.

Наступнай арґанізацыйнай зьменай сыстэмы выкананьня пакараньняў у СССР стала стварэньне ў кастрычніку 1956 Галоўнага ўпраўленьня папраўча-працоўных калёніяў, якое ў сакавіку 1959 было перайменаванае ў Галоўнае ўпраўленьне месцаў зьняволеньня.

Пры падзеле НКУС СССР на два самастойныя наркаматы — НКУС СССР і НКДзБ СССР — гэтае кіраваньне было пераназванае ў Турэмнае кіраваньне НКУС СССР. У 1954 па пастанове Савету Міністраў СССР Турэмнае кіраваньне было пераўтворанае ў Турэмны аддзел МУС СССР. У сакавіку 1959 у Турэмны аддзел быў рэарґанізаваны й уключаны ў сыстэму Галоўнага ўпраўленьня месцаў зьняволеньня МУС СССР.

Структура

Глядзіце таксама: Сьпіс лягераў ГУЛагу

Сыстэма аб’ядноўвала 53 лягерных кіраваньня з тысячамі лягерных аддзяленьняў і пунктаў, 425 калёніяў, а таксама больш за 2000 спэцкамэндатуры . Усяго звыш 30.000 месцаў зьняволеньня Гуляг ажыцьцяўляла кіраўніцтва сыстэмай ППЛ. Тэрытарыяльна лягеры падпарадкоўваліся лагупраўленьням, а арґанізацыйна — адмыслова створаным глаўкам ў адпаведных наркаматах (лясной, нафтавай, машынабудаўнічай прамысловасьці й інш). У агульным выпадку, сыстэма падпарадкаваньня ППЛ была даволі заблытанай — у залежнасьці ад эканамічнай сытуацыі ў краіне й мэтаў урада асобным міністэрствам, глаўкаўы пэрыядычна ліквідаваліся, ствараліся зноў, перапарадкоўваліся іншым глаўкам, або пераўтварыліся ў асобныя глаўкі. У сваю чаргу лагупраўленьні разам зь лягерамі таксама ліквідаваліся, перапарадкоўваліся іншым глаўкам, ствараліся ізноў і г. д. Асабліва гэта было адчувальна падчас і пасьля Вялікай Айчыннай вайны — з пачаткам вайны практычна ўсе рэсурсы й працмоц ГУЛяга была кінутая на вытворчасьць і абслугоўваньне ваенных запатрабаваньняў — мэталурґія (сталь для тэхнікі). З заканчэньнем вайны, калі краіна ўжо больш мела патрэбу ў аднаўленьні, асноўныя магутнасьці ГУЛяга былі разгорнутыя вакол лесанарыхтовак (напр. шпалы), здабычы каштоўных мэталаў, распрацоўцы гідратэхнічных збудаваньняў (напр. адвод рэкаў, вытворчасьць каналаў) і гд.

Ніжэй прыведзены поўны сьпіс глаўкаў, што існавалі ў сыстэме ГУЛагу:

• Выцягаргідрабуд
• ГУАБ
• Янісейбуд
• Главасбест
• Глаўгідрабуд
• ГУЛГМП
• ГУЛЧС
• ГУЛЛП
• Глаўспэцнафтабуд
• Глаўпрамбуд
• Глаўгідраволгабалтбуд
• Главгідраволгадонбуд
• Глаўсьлюда
• Глаўспэцбуд
• ГУШАШДАР
• Куйбышаўгідрабуд
• Сярэдазгідрабуд
• Глаўспэцкальмэт
• Сталінградгідрабуд
• УЛБПЧМ
• Асоббуд
• УПП
• Шэкснагідрабуд
• Амурскае ўпраўленьне будаўніцтва БАМ
• Усходняе ўпраўленьне будаўніцтва й лагераў БАМ
• УЧС
• Заходняе ўпраўленьне будаўніцтва й лагераў БАМ
• Паўночнае ўпраўленьне лагераў чыгуначнага будаўніцтва
• Башспэцнафтабуд
• Татспэцнафтабуд
• Упраўленьне будаўніцтва 500
• Волгачыгбуд

Статыстыка ГУЛагу

Да канца 1980-х гадоў афіцыйная статыстыка па ГУЛягу была засакрэчаная, доступ дасьледчыкаў у архівы быў немагчымы, таму адзнакі былі заснаваныя альбо на словах былых зьняволеных ці членаў іх сем’яў, альбо на ўжываньні матэматыка-статыстычных мэтадаў.

Пасьля адкрыцьця архіваў сталі даступныя афіцыйныя лічбы, аднак статыстыка ГУЛяга адрозьніваецца непаўнатой, а зьвесткі з розных частак часта не стыкуюцца адзін з адным. Напрыклад, згодна з архівамі НКУС, лік зьняволеных турмаў, лягераў і калёніяў на канец 1936 быў 1 196 000 чалавек. Аднак у даведцы, якую НКУС прадаставіў ЦУНХУ для перапісу насельніцтва 1937 указаная значна больш высокая лічба ў 2,75 млн чалавек.

Паводле афіцыйных зьвестак усяго ў сыстэме лягераў, турмаў і калёніяў АДПУ й НКУС у 1930—1956 адначасова ўтрымлівалася больш за 2,5 млн чалавек (максымум быў дасягнуты ў пачатку 1950-х у выніку пасьляваеннага ўзмацненьня крымінальнага заканадаўства і сацыяльных наступстваў голаду 1946—1947).

Нацыянальны склад зьняволеных

Склад зьняволеных на 1 студзеня 1939

Згодна з шэрагам дасьледаваньняў на 1 студзеня 1939 году ў лягерах ГУЛагу нацыянальны склад зьняволеных быў разьмеркаваны наступным чынам:

• Расейцы — 830 491 (63,05%)
• Украінцы — 181 905 (13,81%)
• Беларусы — 44 785 (3,40%)
• Татары — 24 894 (1,89%)
• Узбэкі — 24 499 (1,86%)
• Габрэі — 19 758 (1,50%)
• Немцы — 18 572 (1,41%)
• Казахі — 17 123 (1,30%)
• Палякі — 16 860 (1,28%)
• Грузіны — 11 723 (0,89%)
• Армяне — 11 064 (0,84%)
• Туркмэны — 9352 (0,71%)
• Іншыя нацыянальнасьці — 8,06%.

Па зьвестках, прыведзеных у гэтай жа працы, на 1 студзеня 1951 году ў лягерах і калёніях колькасьць зьняволеных складала:

• Расейцы — 1 405 511 (805 995/599 516 — 55,59%)
• Украінцы — 506 221 (362 643/143 578 — 20,02%)
• Беларусы — 96 471 (63 863/32 608 — 3,82%)
• Татары — 56 928 (28 532/28 396 — 2,25%)
• Летувісы — 43 016 (35 773/7243 — 1,70%)
• Немцы — 32 269 (21 096/11 173 — 1,28%)
• Узбэкі — 30 029 (14 137/15 892 — 1,19%)
• Латышы — 28 520 (21 689/6831 — 1,13%)
• Армяне — 26 764 (12 029/14 735 — 1,06%)
• Казахі — 25 906 (12 554/13 352 — 1,03%)
• Габрэі — 25 425 (14 374/11 051 — 1,01%)
• Эстонцы — 24 618 (18 185/6433 — 0,97%)
• Азэрбайджанцы — 23 704 (6703/17 001 — 0,94%)
• Грузіны — 23 583 (6968/16 615 — 0,93%)
• Палякі — 23 527 (19 184/4343 — 0,93%)
• Румыны — 22 725 (16 008/6717 — 0,90%)
• Іншыя нацыянальнасьці — каля 5%.

Літаратура

• Хведар Мачуліскі. ГУЛаг з вонку і з сярэдзіны. (Успаміны). Прадмова Сяргея Законьнікава. // Полымя : часопіс. — 1994. — № 5 (781). — С. 186—226.

Вонкавыя спасылкі

ГУЛаг — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

• New directions in Gulag studies: a roundtable discussion