Вікіпэдыя:Як стварыць новы артыкул

«Чорная рада» — першы гістарычны раман на ўкраінскай мове, напісаны Пантэлеймонам Кулішом у 1845—1857 гадах. Твор адлюстроўвае падзеі 1663 году, вядомыя як Чорная рада ў Ніжыне, калі казацкая старшына, запарожцы, сяляне й мяшчане выбіралі гетмана Левабярэжнай Украіны. Раман спалучае гістарычную дакладнасьць з мастацкай выдумкай, раскрываючы сацыяльныя канфлікты, барацьбу за ўладу й маральныя дылемы казацкай эпохі. «Чорная рада» стала знакавым творам украінскай літаратуры, які паклаў аснову жанру гістарычнага рамана й спрыяў разьвіцьцю ўкраінскай літаратурнай мовы.

Гістарычны кантэкст

Падзеі рамана разгортваюцца ў пэрыяд Руіны (1657—1687), калі Ўкраіна пасьля сьмерці Багдана Хмяльніцкага перажывала палітычную нестабільнасьць і раскол паміж Левабярэжжам і Правабярэжжам. Зьнешні ціск ад Маскоўскага каралества, Рэчы Паспалітай і Асманскай імпэрыі пагаршаў унутраныя сваркі. Чорная рада 1663 году стала кульмінацыяй барацьбы за гетманства, адлюстроўваючы супярэчнасьці паміж казацкай элітай і народнымі масамі. Куліш выкарыстоўвае гэтыя падзеі для аналізу прычынаў разбрату й яго вынікаў для ўкраінскага грамадзтва.

Гісторыя стварэньня

Пантэлеймон Куліш пачаў працу над раманам у 1845 годзе, натхнёны ідэямі рамантызму й імкненьнем адрадзіць украінскую гістарычную сьвядомасьць. Ён абапіраўся на летапісы Самійла Вялічкі, Грыгорыя Грабянкі і анонімную «Гісторыя русаў», а таксама на фальклёрныя пераказы. Праца ўскладнялася цэнзурнымі абмежаваньнямі Маскальскай імпэрыі й асабістымі абставінамі аўтара, у тым ліку яго арыштам у 1847 годзе за ўдзел у Кірыла-Мефадзіеўскім брацтве. Завяршыўшы раман у 1857 годзе, Куліш стварыў ня толькі гістарычную апавядку, але й разважаньне пра лёс Украіны.

Выданьні

Першае выданьне «Чорнай рады» зьявілася ў 1857 годзе ў часопісе «Русская беседа» на маскальскай мове пад назвай «Чорный совет» праз цэнзурныя абмежаваньні. У тым жа годзе раман выйшаў па-ўкраінску асобнай кнігай у Санкт-Пецярбургу. Тэкст вылучаўся жывой народнай мовай, багатай на дыялектызмы й фальклёрныя элемэнты. У XІX стагодзьдзі раман перавыдаваўся ў Галіцыі й дыяспары. У савецкі пэрыяд твор крытыкавалі за «нацыяналістычны» характар, але з 1960-х гадоў ён прызнаны клясыкай. Сучасныя выданьні суправаджаюцца камэнтарамі, а пераклады на польскую, маскальскую й ангельскую мовы спрыялі папулярызацыі рамана за мяжой.

Сюжэт

Дзеяньне рамана адбываецца ў 1663 годзе на Левабярэжнай Украіне. Цэнтральнай падзеяй зьяўляецца Чорная рада, дзе выбіраюць гетмана пасьля сьмерці Багдана Хмяльніцкага. Прэтэндэнты — Якім Самко, які выступае за моцную ўладу казацкай старшыны; Паўла Цецера, які шукае кампрамісу з зьнешнімі сіламі; і Іван Брухавецкі, які здабывае падтрымку мас папулістычнымі абяцаньнямі. Паралельна разьвіваецца гісторыя каханьня казака Пятра Шраменкі й Лесі, дачкі палкоўніка Чэраваня. Запарожац Кірыла Тур дадае твору гераічнага духу. Фінал трагічны: перамога Брухавецкага сымбальізуе трыюмф дэмагогіі й раскол грамадзтва.

Пэрсанажы

Якім Самко — наказаўны гетман, прадстаўнік казацкай эліты, які марыць пра моцную дзяржаву, але церпіць паражэньне праз гонар.
Іван Брухавецкі — папуліст, які здабывае ўладу маніпуляцыямі, увасабленьне дэмагогіі.
Паўла Цецера — хітры палітык, які губляе падтрымку праз непасьлядоўнасьць.
Пётар Шраменка — малады казак, рамантычны герой, верны прынцыпам і каханьню.
Леся Чэравань — дачка палкоўніка, сымбаль чысьціні й жаноцкасьці.
Чэравань — добрадзейны, але слабы палкоўнік, які адлюстроўвае недахопы казацкай верхавіны.
Кірыла Тур — запарожац, увасабленьне казацкай волі й адвагі.

Літаратурны стыль і асаблівасьці

«Чорная рада» спалучае рамантызм, рэалізм і фальклёр. Куліш выкарыстоўвае жывую ўкраінскую мову, багатую на дыялектызмы, прыказкі й песенныя матывы. Кампазыцыя твора складаная: гістарычныя падзеі пераплятаюцца зь любоўнай і побытавай лініямі. Аўтар наватарска ўжывае псыхалягічны аналіз, раскрываючы ўнутраныя канфлікты герояў. У адрозьненьне ад рамантычнай ідэалізацыі казацтва, Куліш паказвае яго цёмны бок — сваркі, здрады, жадобу ўлады.

Культурнае значэньне

«Чорная рада» паклала аснову жанру гістарычнага рамана ў украінскай літаратуры, паўплываўшы на творчасьць Івана Нячуя-Левіцкага, Панаса Мірнага й Юрыя Мушкетыка. Твор спрыяў фармаваньню ўкраінскай літаратурнай мовы ў умовах цэнзуры. Тэмы еднасьці, улады й адказнасьці застаюцца актуальнымі. Раман уваходзіць у школьную праграму, выхоўваючы гістарычную сьвядомасьць.

Рэцэпцыя й крытыка

У XІX стагодзьдзі раман выклікаў захапленьне рамантыкаў і крытыку рэалістаў за ідэалізацыю казацтва. У савецкі пэрыяд яго абвінавачвалі ў «нацыяналізьме», але літаратуразнаўцы, як Сяргей Яфрэмаў, высока ацанілі яго аналіз грамадзтва. Сучасныя дасьледчыкі, у тым ліку Аксана Забужка, адзначаюць наватарства Куліша ў псыхалагізьме й мове. Твор застаецца прадметам дыскусыяў пра ўкраінскую ідэнтычнасьць.

Адаптацыі й інтэрпрэтацыі

У 2000 годзе рэжысэр Мікалай Засееў-Рудзенка стварыў тэлевізыйную экранізацыю «Чорная рада». Тэатральныя інсцэнізацыі ва Ўкраіне й дыяспары падкрэсьліваюць драматычную сілу твора. Раман натхняе на ілюстрацыі, музычныя творы й літаратуразнаўчыя дасьледаваньні, якія аналізацыюць яго як адлюстраваньне казацкай мэнтальнасьці.