Індуісцкія календары

Індуісцкія календары — календары, пашыраныя на тэрыторых сучаснай Індыі. Да іх ліку адносяць: Бікрам Самват, Індыйскі нацыянальны каляндар (Эра Сака), эра Калі-юга, эра Нірвана, эра Фазьлі, Індыйскі цывільны каляндар ды іншыя.

Гісторыя

На тэрыторыі сучанай Індыі яшчэ ў старадаўнія часы ўтварылася шмат плямёнаў і народнасьцяў, якія доўгі час былі разьяднаныя. Трывалая ізаляцыя індыйскіх княстваў адзін ад аднога прывяла да таго, што амаль у кожным зь іх была свая мясцовая каляндарная сыстэма. Да нядаўняга часу ў краіне выкарыслоўваліся некалькі афіцыйных цывільных календароў і каля трыццаці мясцовых, якія выкарыстоўваліся для вызначэньня часу розных рэлігійных сьвятаў і абрадаў. Сярод іх можна сустрэць сонечные, месяцовыя і месяцова-сонечныя календары.

Агульныя асновы падліку

Сувязь з рухам сонца палягае ў тым, што даўжыня году ў календары роўная працягласьці часу, пасьля заканчэньня якога сонца вяртаецца да той жа зоркі, ад якой пачало рух. Гэты прамежак часу называецца зорным годам. Ён даўжэйшы за трапічны год на 20,4 хвіліны і, паводле сучасных зьвестак, складае 365,25636 сярэдніх сутак.

Старадаўнія індыйскія астраномы ня ведалі дакладнай даўжыні зорнага году і прымалі яе роўнай 365,25876 сутак. Гэтая велічыня пазначаная ў старадаўнім індыйскім атранамічным трактаце «Сур’я Сыддханта», аўтарам якога зьяўляецца выдатны атраном і матэматык Арыабхата. Гэтая велічыня выкарыстоўвалася цягам амаль пятнаццаці стагодзьдзяў у шмат якіх індыйскіх календарох. Як вынік гэтага індыйскі каляндарны год, які 1500 гадоў таму пачынаўся ў дзень вясеньняга альбо асеньняга роўнадзеньня (21 сакавіка альбо 23 верасьня), цяпер надыходзіць на 22-23 дні пазьней, то бок каля 12—13 траўня альбо 15—16 кастрычніка.

Вынікам сувязі календара з бачным рухам сонца таксама зьяўляецца падзел году на 12 месяцаў з колькасьцю дзён ад 29 да 32, а таксама на 6 сэзонаў. Гэтыя наступныя сэзоны, кожны зь якіх доўжыцца два месяцы:

1. Вясна (васант): месяцы Чайтра (сакавік — красавік, 30 дзён) і Ваісакха (красавік — травень, 31 дзень).
2. Сьпякотны сэзон (грышма): Джаіштха (травень — чэрвень, 31-32 дні) і Асадха (чэрвень — ліпень, 32 дні).
3. Сэзон дажджоў (варша): Сравана (ліпень — жнівень, 31-32 дні) і Бхадра (жнівень — верасень, 31-32 дні).
4. Восень (шарат): Азьвіна (верасень — кастрычнік, 30-31 дзень) і Картыка (кастрычнік — лістапад, 30 дзён).
5. Зіма (хемаіта): Аграхайана (лістопад — сьнежань, 29 дзён) і Паўза (сьнежань — студзень, 29-30 дзён).
6. Халодны сэзон (шышыра): Магха (студзень — люты, 29-30 дзён) і Пхалгуна (люты — сакавік, 30 дзён).

Розная працягласьць месяцаў складалася яшчэ ў тыя часы, калі індыйскія астраномы разьбілі экліптыку на 12 роўных частак і лічылі, што кожную зь іх сонца праходзіць цягам аднаго месяца. Але сваю ролю адыграла тое, што рух Зямлі вакол сонца нераўнамерны: у розныя пэрыяды году яно рухаецца з рознай хуткасьцю. Таму ў індыйскім календары летнія месяцы зьяўляюцца даўжэйшымі, а зімовыя — карацейшымі.

Індыйскі каляндар таксама зьвязаны з працягласьцю месяцовага месяца. Пачатак кожнага месяца прыпадае на наступны дзень пасьля надыходу поўнага месяца альбо маладзіка. Як вядома, 12 месяцовых месяцаў утвараюць толькі 354 дні. Таму для узгадненьня іхнай працягласьці з сонечным годам у кожны трэці год устаўляецца дадатковы 13-ы месяц (адыкмас), а каб зрабіць роўнымі месяцовыя і сонечныя месяцы, былі ўведзеныя дадатковыя дні (тытхы).

Кожны месяцовы месяц падзяляецца на дзьве паловы: першая пачынаецца на наступны дзень пасьля надыходу поўнага месяца і называецца «Паловай, якая цямнее», а другая пачынаецца з маладзіка і называецца «Паловай, якая робіцца сьвятлейшай». У межах кожнай паловы падлік дзён вядзецца ад 1 да 15.

Усе рэгілійныя сьвяты вызначаюцца паводле аднаго зь месяцова-сонечных альбо месяцовых календароў. Так, сьвята «Дывалі», прысьвечанае багіні дабрабыту Лакшмі і богу Вішну, прыпадае на дзень маладзіка месяца Картыка. Падобна ў шмат якіх месцах Індыі вызначаюць пачатак новага году. У штаце Мадрас новы год сустракаюць на 15-ы дзень пасьля «Дывалі», то бок калі надыходзіць поўны месяц.

Іншыя календары

У Індыі доўгі час выкарыстоўваліся і іншыя эры, як, напрыклад, эра Калі-юга, якая пачынаецца з 18 лютага 3102 году да н. э.; эра Нірвана, якая вядзе свой пачатак ад 543 году да н. э. — меркаванай даты сьмерці буды Сак’я-муні. Выкарыстоўвалася і эра Фазьлі — адна з апошніх гістарычных эраў у Індыі. Яна была ўведзеная падыхашахам Акбарам (1542—1606), але ёй карысталіся толькі ў афіцыйных дакумэнтах. Пачаткам эпохі гэтай эры зьяўляецца дата 10 верасьня 1550 году.

Глядзіце таксама

• Індыйскі нацыянальны каляндар
• Індыйскі цывільны каляндар
• Бікрам Самват
• Калі-юга

Літаратура

• СВЯТКОВИЙ МІСЯЦЕСЛОВ УКРАЇНЦІВ (укр.)
• Времена (рас.)
• Календары Інлыі (рас.)