Хартыя 77

Хартыя 77 (Charta 77) — праграмны дакумэнт, што стаўся асноваю для фармаваньня групоўкі палітычных дысыдэнтаў у Чэхаславаччыне, якая праіснавала з 1976 да 1992 году. Яе заснавальнікі (Вацлаў Гавэл, Іржы Дынстбір, Здэнэк Млынарж, Іржы Гаек, Павел Кагоўт) сталі значнымі грамадзкімі і палітычнымі дзеячамі ў краіне пасьля Аксамітнай рэвалюцыі 1989 г. Філёзаф Ян Патачка, які адзін зь першых падпісаў хартыю, быў арыштаваны ў 1977 г. і памёр падчас допыту.

Прынцып Хартыі 77 быў закладзены на тым, каб дабівацца ад камуністычнага рэжыму ўсяго таго, што ён дэкляраваў на словах. Так, у першым дакумэнце яго аўтары патрабавалі, каб тагачасная ўлада выконвала Канстытуцыю ЧССР, паважала правы чалавека, як да таго абавязалася паводле падпісанага Хэльсынскага пакту.

Гісторыя

Асноўнай перадумовай зьяўленьня «Хартыі 77» была ратыфікацыя двух міжнародных пактаў уладамі ЧССР: Міжнароднага пакту аб палітычных і грамадзянскіх правах і Міжнароднага пакту аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах. Абодва пакты Чэхаславаччына падпісала ў 1968 г., але менавіта пасьля ратыфікацыі яны сталі часткай дзяржаўнай прававой сыстэмы і далі магчымасьць «Хартыі 77» патрабаваць ад улады простых рэчаў — паважаць законы, якія яна сама прыняла.

Узьнікненьне Хартыі прысьпешыў судовы працэс супраць рок-гурта «Plastic People of the Universe» з-за выкарыстаньня ангельскіх тэкстаў і назвы гурту, а таксама паказ рэпэртуару ня ўхваленага адмысловай камісіяй. Гэта выклікала розгалас у значнай меры паралізаваным грамадзтве. Пачалі адбывацца акцыі салідарнасьці, сустракаліся раней незнаёмыя людзі.

У 1976 годзе музыкі былі абвінавачаныя ў злачынным дармаедзтве і пасаджаныя ў турму. Крытыкі рэжыму рознай ідэйнай скіраванасьці і прыхільнікі асуджаных музыкаў сабраліся разам у калідоры праскага суду на Малай Стране, каб досыць гучна заявіць свой пратэст супраць абсурднага судовага пакараньня. Суровыя прысуды сталіся апошнім штуршком да ўзьнікненьня грамадзкай ініцыятывы, названай Хартыя-77, якая была дэкляраваная 1 студзеня 1977 году..

Хартыя стала адным зь першых усходнеэўрапейскіх рухаў, яе апярэдзілі хіба польскі КОР і хэльсынскія аб’яднаньні, што дзейнічалі ў Савецкім Саюзе. Тыя рухі былі вядомыя заснавальнікам Хартыі і часткова сталіся для іх прыкладам.

Разам з імёнамі 242 падпісантаў Хартыя была надрукаваная 6 студзеня 1977. Пачаліся арышты і канфіскацыя арыгіналаў Хартыі, але яе копіі працягвалі хадзіць па руках. 7 студзеня тэкст хартыі надрукавалі некалькі буйных СМІ Эўропы і ЗША. Да канца 1977 году Хартыю падпісалі 800 чалавек, шмат хто зь іх пасьля эміграваў. Яе падпісанта адразу звальнялі з працы.

Амаль адначасова чэхаславацкія камуністычныя ўлады выдалі Антыхартыю, якую прымусілі падпісаць многіх знакамітых людзей.

Пазьней, з-за рэпрэсіяў пад устаноўчай дэклярацыяй Хартыі свае подпісы ставілі ўсяго пару дзясяткаў чалавек за год, такім чынам, яе дзейнасьць была значна падарваная, нават практычна паралізаваная, і ў паасобных падпісантаў нават зьяўляліся думкі пра поўнае спыненьне яе чыннасьці.

Сытуацыя зьмянілася ў сярэдзіне васьмідзясятых, калі большасьць удзельнікаў супраціву выйшла зь вязьніцы і далучылася да падпольнай дзейнасьці, а рэжым у сувязі са зьменамі ў Савецкім Саюзе паслабіў свае рэпрэсіі.

У студзені 1987 г., яе паўнамоцныя прадстаўнікі падпісалі два дакумэнты: «Слова да суграмадзянаў» і «Ліст да падпісантаў Хартыі 77». Калі ў сваёй папярэдняй дзесяцігадовай гісторыі Хартыя зьвярталася да ўладнага рэжыму, то «Слова да суграмадзянаў» — першая спроба зьвярнуцца да ўсяго грамадзтва, заклікаць яго да пераадоленьня страху і актыўнага дзеяньня. «Ліст да падпісантаў», які падводзіць вынікі папярэдняга існаваньня Хартыі, зьвяртае ўвагу на праблемы ўзьнікненьня «актыўнага ядра» і «пасіўнай большасьці», на складанасьці камунікацыі зь няпраскімі падпісантамі, на «адсутнасьць якіх-кольвек цьвёрдых правілаў», на дакладней не акрэсьленую праблему «пакаленьняў» і некаторыя іншыя.

У 1987 годзе сябры Хартыі падалі ў дзяржаўныя органы заяву аб правядзеньні 10 сьнежня маніфэстацыі да дня правоў чалавека. Хартыя празь дзесяць гадоў сваёй дзейнасьці афіцыйна склікала першую дэманстрацыю, на якой, хоць тая і была забаронена тагачасным Раённым нацыянальным камітэтам, упершыню з 1969 г. сабраліся больш як тысяча чалавек.

Вынікі

Паводле пазьнейшай ацэнкі Вацлава Гавэла, аднаго з ініцыятараў Хартыі, яна стала мадэльлю як супрацьстаяць таталітарнаму рэжыму, які мае ў руках усе сілавыя мэханізмы.

Лік падпісантаў Хартыі 77

• 1978 — 106,
• 1979 — 80,
• 1980 — 48,
• 1981 — 44,
• 1982 — 36,
• 1983 — 37,
• 1984 — 25,
• 1985 — 28.

Кіраўнікі Хартыі

У адпаведнасьці з усталяваным звычаем, кожны паўнамоцны прадстаўнік Хартыі прапаноўваў свайго пераемніка на наступны год.

• ад студзеня 1977 Вацлаў Гавэл (да траўня 1977), Ян Патачка (да сьмерці ў сакавіку 1977) і Іржы Гаек
• ад верасьня 1977 Ладзіслаў Гэйданэк, Марта Кубішова і Іржы Гаек
• ад красавіка 1978 Яраслаў Шабата, Ладзіслаў Гэйданэк і Марта Кубішова
• ад лістапада 1978 Ладзіслаў Гэйданэк і Вацлаў Гавэл
• ад лютага 1979 Вацлаў Бэнда, Іржы Дэнстбір і Здэна Тамінава
• ад чэрвеня 1979 Ладзіслаў Гэйданэк, Здэна Тамінова і Іржы Гаек
• ад студзеня 1980 Марыя Грамадкова, Здэна Тамінава і Мілаш Рэйхер
• ад лютага 1980 Марыя Грамадкова, Мілаш Рэйхэр і Рудольф Баттек
• ад студзеня 1981 Вацлаў Малы і Бэджых Пляцак
• ад лютага 1981 Вацлаў Малы, Яраслаў Шабата і Бэджых Пляцак
• ад студзеня 1982 Анна Мартынова, Ладзіслаў Ліс і Радзім Палоўс
• ад студзеня 1983 Анна Мартынова, Ян Козьлік і Радзім Палоўс
• ад лютага 1983 Анна Мартынова, Ян Козьлік і Марыя Рут Кржыжкова
• ад студзеня 1984 Вацлаў Бэнда, Іржы Румл і Яна Штернова
• ад студзеня 1985 Іржы Денстбер, Пэтрушка Шустрова, Ева Кантуркова
• ад студзеня 1986 Мартын Палоўш, Анна Шабатова, і Ян Штэрн
• ад студзеня 1987 Ян Літоміскі, Ёзэф Вогрызак, Любошэ Шыльганова
• ад студзеня 1988 Мілаш Гаек, Богумір Янат, Станіслаў Дэваты
• ад студзеня 1989 Томаш Градзілэк, Дана Немцова, Александр Вондра
• ад студзеня 1990 Ян Румл, Міраслаў Легкі, Міраслаў Тыл

Глядзіце таксама

• Хартыя’97
• Хартыя-08

Літаратура

• Charta 77 (1977—1989): Od morální k demokratické revoluci. Dokumentace. uspořádal Vilém Prečan, ÚSD-Archa, Bratislava Praha Scheinfeld 1990 ISBN 80-900422-1-X.