Фаналёгія ўкраінскай мовы

Фаналёгія ўкра́інскай мовы — навука аб фанэмах ва ўкраінскай мове й іх адносінах між сабою.

Украінская мова мае найбольшую сярод славянскіх моваў колькасьць фанэм — 48 ^[1]:

6 галосных: [ɑ] — а, [ɛ] — э, [i] — і, [u] — у, [ɔ] — о, [ɪ] — ы;
32 асноўныя зычныя: [m] — м, [n] — н, [nʲ] — нь, [b] — б, [d] — д, [d͡z] — дз, [d͡zʲ] — дзь, [d͡ʒ] — дж, [dʲ] — дь, [ɡ] — ґ, [p] — п, [t] — т, [t͡s] — ц, [t͡sʲ] — ць, [t͡ʃ] — ч, [tʲ] — ть, [k] — к, [w] — в, [j] — й, [ɦ] — г, [z] — з, [zʲ] — зь, [ʒ] — ж, [f] — ф, [s] — с, [sʲ] — сь, [ʃ] — ш, [x] — х, [l] — л, [lʲ] — ль, [rʲ] — рь, [r] — р, 10 падвоеных зычных: [ɲː] — мяккая нн, [ɟː] — мяккая дд, [cː] — мяккая тт, [ʎː] — мяккая лл, [t͡sʲː] — мяккая цц, [zʲː] — мяккая зз, [sʲː] — мяккая сс, [t͡ʃʲː] — мяккая чч, [ʒʲː] — мяккая жж, [ʃʲː] — мяккая шш.

Галосныя гукі

Галосных гукаў ва ўкраінскай мове шэсьць ([ɑ] — a, [ɛ] — e, [i] — i, [u] — y, [ɔ] — o, [ɪ] — и), акрамя таго ёсьць напаўгалосны [j] — й (паводле іншай клясыфікацыі гэта шчылінны санорны сярэдняязыкавы цьвёрдападнёбны мяккі зычны).

На пісьме	Апісаньне	МФА
На пісьме	Апісаньне	асноўны	ненаціскны	пасьля мяккіх	ненаціскны пасьля мяккіх
і ї	Неагублены пярэдні высокі	/i/ (і) [ı̽] (і^и)* [ɪ] (и)*	[i] (і)	[i] (і) [ı̽] (і^и)*	[i] (і) [ı̽] (і^и)*
и	Неагублены ненапружаны пярэдні высока-сярэдні	/ɪ/ (и)	[ɪ̞] (и^е) [ɛ̝] (е^и)	—	—
е є	Неагублены пярэдні нізка-сярэдні	/ɛ/ (е)	[ɛ̝] (е^и) [ɪ̞] (и^е)	[ɛ]	[e]
а я	Негублены задні нізкі	/ɑ/ (а)	[ɑ̽] (а)	[ɑ̈] (а̇, ӓ)	[ɐ] (а̇, ӓ)
о	Агублены задні нізка-сярэдні	/ɔ/ (о)	[ɔ̝] (о) [o] (о^у)	[ɔ̈] (о̇, ӧ)	[ɔ̽] (о̇, ӧ) [ö] (о̇^у, ӧ^у)
у ю	Агублены задні высокі	/u/ (у)	[u] (у)	[ʊ] (у̇, ӱ)	[ʊ] (у̇, ӱ)

Украінскія галосныя — поўнага ўтварэньня. Яны вымаўляюцца дакладна і выразна як у націскной пазыцыі, так і ў ненаціскной, але ў ненаціскных пазыцыях вымаўляюцца прыкладна ўдвая карацей, і, як вынік, больш выразна, што найбольш прыкметна для галосных зь вельмі падобнымі артыкуляцыйнымі парамэтрамі. Аднак ва ўкраінскай мове няма кароткіх рэдукаваных галосных, ненаціскныя галосныя, гэтак жа як і націскныя зьяўляецца гукамі поўнага ўтварэньня.

Спалучэньне й з галоснай перадаюць адной літарай (я, є, ї, ю). Нямае звыклай для беларускага альфабэту літары ё, на пісьме перадаецца спалучэньнем «йо», а таксама (толькі ў асобных дыялектах) спалучэньнем «йи».

Зычныя гукі

		Губныя		Пярэдняязыкавыя				Сярэдняязыкавыя		Гартанныя
		Губна- губныя	Губна- зубныя	Зубні апіка-ламінальныя	Зубныя ламінальныя		Паднёбна-дзёснавыя	Цьвёрда- паднёбныя	Мякка- паднёбныя
		Губна- губныя	Губна- зубныя	цьвёрдыя	цьвёрдыя	зьмякчэлыя	Паднёбна-дзёснавыя	мяккія	Мякка- паднёбныя
Насавыя	Санорныя	/m/ (м)		/n/ (н)				/nʲ/ (н')
Прарыўныя	Звонкія	/b/ (б)		/d/ (д)	/d͡z/ (д͡з)	/d͡zʲ/ (д͡з')	/d͡ʒ/ (д͡ж)	/dʲ/ (д')	/ɡ/ (ґ)
Прарыўныя	Глухія	/p/ (п)		/t/ (т)	/t͡s/ (ц)	/t͡sʲ/ (ц')	/t͡ʃ/ (ч)	/tʲ/ (т')	/k/ (к)
Фрыкатыўныя	Санорныя	/w/ (в)						/j/ (й)		/ɦ/ (г)
	Звонкія				/z/ (з)	/zʲ/ (з')	/ʒ/ (ж)			/ɦ/ (г)
	Глухія		/f/ (ф)		/s/ (с)	/sʲ/ (с')	/ʃ/ (ш)		/x/ (х)
Бакавыя	Санорныя			/l/ (л)				/lʲ/ (л')
Дрыжачыя	Санорныя					/rʲ/ (р')	/r/ (р)

Большасьць зычных мае 3 разнавіднасьці: цьвёрды, мяккі (палаталізаваны) і доўгі, напрыклад: л, л^й, лл або н, н^й, нн. На пісьме разнавіднасьць зычнага звычайна абазначаюць наступным галосным. У асобных выпадках ужываюць асаблівы знак мяккасьці — ь і цьвёрдасьці — апостраф. Для пазначэньня даўгаты зычны пішуць двойчы запар.

Гукі d͡z (дз) і гук d͡ʒ (дж), як і ў беларускай мове, ня маюць адмысловых літараў для пазначэньня: кожны зь іх пазначаюць дзьвюма літарамі.

Ва ўкраінскай ёсьць доўгія зычныя гукі, якія зьяўляюцца рэалізатарамі дзьвюх аднолькавых зычных фанэм.

/nʲ/	знання (веды/[аў])	[znɑˈɲːɑ]	[знан':а́]
/dʲ/	суддя (судзьдзя)	[suˈɟːɑ]	[суд':а́]
/tʲ/	життя (жыцьцё/[ця])	[ʒɪ̞ˈcːɑ]	[жи^ет':а́]
/lʲ/	зілля (зельле/[ля])	[ˈzʲiʎːɑ]	[з'і́л':а]
/t͡sʲ/	міццю (моцай)	[ˈmʲit͡sʲːu]	[м'і́ц':у]
/zʲ/	мотуззя (вяроўка/[кі])	[moˈtuzʲːɑ]	[мо^уту́з':а]
/sʲ/	колосся (калосьсе/[ся]	[kɔˈlɔsʲːɑ]	[коло́с':а]
/t͡ʃ/	обличчя (твар/[ру])	[ɔˈblɪt͡ʃʲːɑ]	[обли́ч’:а]
/ʒ/	збіжжя (збожжа)	[ˈzbʲiʒʲːɑ]	[зб'і́ж’:а]
/ʃ/	затишшя (зацішша)	[zɑˈtɪʃʲːɑ]	[зати́ш’:а]

У некаторых паўднёва-ўсходніх гаворках /rʲ/ таксама асыміляваў наступны /j/ утвараючы мяккі доўгі [rʲː], напрыклад пірря (пёры) [ˈpirʲːɐ] [п'і́р':а], літаратурна пір'я [ˈpirjɐ] [п'і́рйа].

Глядзіце таксама

Украінская мова

Вонкавыя спасылкі

Крыніцы

^ Коструба П. П. Фонологічна система української літературної мови. Чергування фонем і його функції // Сучасна українська літературна мова. Вступ. Фонетика / Відп. ред. М. А. Жовтобрюх. — К., 1969. (укр.)

[1] Коструба П. П. Фонологічна система української літературної мови. Чергування фонем і його функції // Сучасна українська літературна мова. Вступ. Фонетика / Відп. ред. М. А. Жовтобрюх. — К., 1969. (укр.)

[1]