Усерасейская надзвычайная камісія па барацьбе з контрарэвалюцыяй і сабатажам
УНК СНК РСФСР — Усерасейская надзвычайная камісія па барацьбе з контрарэвалюцыяю й сабатажам (па-расейску: Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем) пры Савеце народных камісараў РСФСР (1917—1922). Утворана 20 сьнежня 1917 году.[1] Ліквідавана зь перадачаю паўнамоцтваў Дзяржаўнаму палітычнаму ўпраўленьню (ДПУ НКУС РСФСР) пры НКУС РСФСР 6 лютага 1922 году.
| Усерасейская надзвычайная камісія па барацьбе з контрарэвалюцыяю й сабатажам | |
| па-расейску: Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем | |
 | |
| Краіна | РСФСР |
|---|---|
| Створаная | 20 сьнежня 1917 |
| Ператвораная | 6 лютага 1922 |
| Юрысдыкцыя | Савет Народных камісараў РСФСР |
| Штаб-кватэра | Лубянка, 2, Масква, РСФСР |
| Папярэдняя служба | Ахоўнае аддзяленьне |
| Наступная служба | ДПУ НКУС РСФСР |
| Старшыня Прэзыдыўма УНК | Фэлікс Дзяржынскі |
УНК зьяўлялася органам «дыктатуры пралетарыяту» па абароне дзяржаўнай бясьпекі РСФСР, «кіраўнічым органам барацьбы з контрарэвалюцыяю на тэрыторыі ўсёй краіны». УНК мела тэрытарыяльныя падразьдзяленьні для «барацьбы з контрарэвалюцыяю на месцах».[2]
В. І. Ленін, галоўны ідэоляґ яе фармаваньня, называў Усерасейскую надзвычайную камісію, без якой «ўлада працаўнікоў існаваць не можа, пакуль будуць існаваць на сьвеце эксплюататары…», «нашай паражальнай зброяй супраць незлічоных змоваў, незлічоных замахаў на Савецкую ўладу з боку людзей, якія былі бясконца мацней за нас»[3].
З 27 студзеня 1921 году ў лік задачаў УНК уваходзіла ліквідацыя бездагляднасьці й безнагляднасьці сярод дзяцей.[4]
Менавіта ад скарачэньня слова НК (па-расейску: ЧК) адбылося слова «чэкіст».
Структура УНК
рэдагаваць З 22.12.1917 па сакавік 1918 гады УНК разьмяшчалася ў Петраградзе на Гарохавай вуліцэ, дом 2 (цяпер Музэй палітычнай паліцыі Расеі).
Кіраўнічы апарат УНК узначальвала калеґія, кіраўнічым органам быў Прэзыдыум УНК на чале са Старшынёю Прэзыдыума УНК, які меў дваіх намесьнікаў, дакумэнтазварот забясьпечвалі два асабістых сакратара.
У апараце УНК меліся наступныя аддзелы й падразьдзяленьні[2]:
- па барацьбе з контрарэвалюцыяй
- замежны аддзел (20 сьнежня 1920 году)
- контрвыведніцкі аддзел
- аддзел міжнародных сувязяў
- па барацьбе са спэкуляцыяй
- па барацьбе са злачынствамі па пасадзе
- турэмны аддзел
- іншагародні аддзел
- арґанізацыйны аддзел
- чыгуначны аддзел (з 27 ліпеня 1918 году)
- ваенны аддзел (з 27 ліпеня 1918 году)
- камісія па барацьбе з кантрабандаю (з 8 сьнежня 1921 году)
У сьнежні 1917 году апарат УНК налічваў 40 чалавек, у сакавіку 1918 году — 120 супрацоўнікаў[5].
У сакавіку 1918 году цэнтральны апарат УНК быў разам з савецкім урадам перавезены ў Маскву. З 1919 году займаў будынак страхавога грамадства «Расея» (Будынак органаў дзяржаўнай бясьпекі на Лубянцы).
Тэрытарыяльныя й спэцыялізаваныя падразьдзяленьні
рэдагаваць- Тэрытарыяльныя чыгуначныя «Губчэка» на буйных чыгуначных станцыях і вузлавых пунктах;
- Франтавыя й армейскія надзвычайныя камісіі (да 21 лютага 1919)
- Адмысловыя аддзелы па барацьбе са шпіянажам і контрарэвалюцыяю ў частках і ўстановах Войска (з 21 лютага 1919).
У 1918 годзе налічвалася 40 губэрнскіх (вядомых як Губчэка) і 365 павятовых надзвычайных камісіяў[5].
Органы УНК у Чырвонай Арміі створаныя ў канцы 1918 году для арґанізацыі барацьбы з контрарэвалюцыяй у арміі й у прыфрантавой паласе, шпіянажам і правядзеньню выведкі ў тыле непрыяцеля.
Са жніўня 1918 году функцыянуюць памежныя, чыгуначныя й водна-транспартныя органы УНК[5].
Паўнамоцтвы
рэдагавацьПершапачаткова функцыі ды паўнамоцтвы УНК былі вызначаны даволі недакладна, што да прыкладу, адлюстравана ў дакладзе Ф. Э. Дзяржынскага 7 сьнежня 1917 г. дзе было ім сказана «Камісія вядзе толькі папярэдняе расследаваньне, паколькі гэта трэба для спыненьня».[6]
Аднак, фактычна ўжо з моманту свайго зьяўленьня УНК мае й сьледчыя, і апэратыўныя функцыі. У адміністрацыйным парадку ўжываюцца й прамыя меры ўзьдзеяньня, якія першапачаткова зьяўляліся даволі мяккімі: пазбаўленьне контрарэвалюцыянераў харчовых карткаў, складаньне й апублікаваньне сьпісаў ворагаў народу, канфіскацыя контрарэвалюцыйнай маёмасьці ды шэраг іншых. Паколькі ў дадзены час растрэл як вышэйшая мера пакараньня быў адменены ў РСФСР, растрэл не ўжываўся й органамі УНК.
З пачаткам грамадзянскае вайны УНК атрымлівае надзвычайныя паўнамоцтвы, меры паводле якіх прымаліся ў адносінах да контрарэвалюцыянэраў і сабатажнікаў, асобаў, заўважаным у спэкуляцыі й бандытызме[5].
У той жа час сам факт контрарэвалюцыйнасьці мог быць вытлумачаны дваяк, паколькі вызначэньне дадзенага тэрміну было даволі недакладным:
|
усялякія выступы, незалежна ад нагодаў, па якіх яны паўсталі, супраць Саветаў, ці іх выканаўчых камітэтаў, ці асобных савецкіх установаў | 
|
Такое вызначэньне контрарэвалюцыйным выступам дае Пастанова Касацыйнага аддзелу УЦВК ад 6 лістапада 1918 г.[7]
Адмысловыя паўнамоцтвы
рэдагаваць- З 21 лютага 1918 году — паводле Дэкрэту СНК РСФСР «Сацыялістычная Айчына ў небясьпецы!» «Непрыяцельскія аґенты, спэкулянты, грамілы, хуліганы, контрарэвалюцыйныя аґітатары, нямецкія шпіёны расстрэльваюцца на месцы злачынства».
Аднак, як паведамляецца, да ліпеня 1918 году УНК ужыла права на растрэл толькі ў стаўленьні некалькіх крымінальных элементаў і буйных спэкулянтаў, пакуль не ўжываючы дадзеную норму ў стаўленьні да палітычных злачынцаў[3].
- З 5 верасьня 1918 году — права непасрэднай ліквідацыі шпіёнаў, дывэрсантаў, іншых парушальнікаў рэвалюцыйнае законнасьці.[2]. Правы й абавязкі на растрэл «усіх асобаў, датычных да белаґвардзейскіх арґанізацый, змоваў і мецяжоў»[8] і непасрэднаму ажыцьцяўленьню чырвонага тэрору.
Дэкрэт УЦВК ад 20 чэрвеня 1919 г. «Пра вынятак з агульнае падсуднасьці ў мясцовасьцях, абвешчаных на ваенным становішчы» надзяляе органы НК правам непасрэднага растрэлу асобаў, датычных да падпалаў, выбухаў, наўмысных пашкоджаньнях чыгуначных пуцёў і іншых дзеяньнях з контрарэвалюцыйнымі намерамі[7].
Вынікі дзейнасьці
рэдагаваць- Выяўленьне й ліквідацыя буйных падпольных арґанізацыяў («Адзіная вялікая Расея», «Саюз абароны Радзімы й Волі», «Нацыянальны цэнтар»), ліквідаваныя змовы замежных выведвальных і спэцыялізаваных службаў[5].
Крытыка УНК
рэдагавацьПры абмеркаваньні Цэнтральным Камітэтам РКП (б) пытаньняў пра занясеньне зьменаў у заканадаўчыя акты, рэґлямэнтавальныя дзейнасьць УНК 25 кастрычніка 1918 году шэраг дэлеґатаў партыі засудзіў «поўнаўладдзе арґанізацыі, якая ставіць сябе ня толькі вышэй за Саветы, але й вышэй за самую партыю», у той жа час Мікалай Бухарын, Міхаіл Альмінскі й Народны камісарыят унутраных справаў Рыгор Пятроўскі запатрабавалі ўхіленьня ў дзейнасьці УНК «самаўпраўнасьці арґанізацыі, нашпігаванай злачынцамі, садыстамі й зґнілымі элемэнтамі люмпэн-пралетарыята», Сяргей Каменяў, у якасьці Старшыні камісіі палітычнага кантролю быў больш радыкальны, прапанаваўшы крайнюю меру — фактычнае скасаваньне УНК як структуры[9].
Дадзеная пазыцыя зусім не атрымала партыйнага рэзанансу й ня мела шырокай падтрымкі, паколькі найболей паважаныя лідары РКП (б), у прыватнасьці, яе ідэоляґ Ленін, тройка лідараў — Іосіф Сталін, Леў Троцкі, Якаў Сьвярдлоў цьвёрда раскрытыкавалі мяккацеласьць супэрнікаў тэрору.
Ленін зрабіў заяву пра поўную падтрымку й абарону структуры, «якая падверглася, за некаторыя свае дзеяньні, несправядлівым абвінавачваньням з боку абмежаванае інтэліґенцыі, … няздольнае зірнуць на пытаньне тэрору у шырэйшай пэрспэктыве»[10], а ЦК РКП (б) па яго прапанове выдае Пастанову ад 19 сьнежня 1918 году, юрыдычна замацаваўшы забарону любой крытыкі ў стаўленьні да дзейнасьці УНК:
|
|
На старонках друку ня можа мець месца злосная крытыка савецкіх установаў, як гэта мела месца ў некаторых артыкулах пра дзейнасьць УНК, працы якое працякаюць у асоба цяжкіх умовах.[11] |
|
Рэпрэсіі супрацоўнікаў УНК
рэдагавацьІ. Сталін працягнуў традыцыю правядзеньня рэпрэсіяў, але пры барацьбе за ўладу ўжыў іх і ў адносінах да супрацоўнікаў рэпрэсіўных органаў. У выніку праводжанае «чысткі» былі расстраляныя ў прыватнасьці былыя кіраўнічыя працаўнікі УНК, якія лічыліся «паплечнікамі Дзяржынскага» : А. X. Артузов, Глеб Бокі, Мартын Лацыс, Міхаіл Кедраў, Васіль Манцаў, Рыгор Мароз, Іван Паўлуноўскі, Якаў Пэтэрс, Мэер Трылісэр, Іосіф Уншліхт, Васіль Фамін.[3]
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Паводле зьвестак ЦГАОР СССР, ф. 130, оп. 1, д. 1, л. 31 пра.
- ^ а б в Из истории Всероссийской чрезвычайной комиссии (1917—1922 гг.). Сб. док. М., 1958, N 144.
- ^ а б в А. Велидов «Красная книга ВЧК»
- ^ Из истории Всероссийской чрезвычайной комиссии (1917—1922 гг.). Сб. док. М., 1958, N 313.
- ^ а б в г д О. И. Чистяков, Кутьина Г. А., Мулукаев Р. С., Новицкая Т. Е., Рогожин А. И., Семидеркин Н. А. «История отечественного государства и права»
- ^ В. І. Ленін і УНК. Сачыненьне дакумэнтаў (1917—1922 гг.). М., 1987. С. 23.
- ^ а б Л. Л. Кругликов. «Крымінальнае права Расеі»
- ^ Пастанова СНК РСФСР ад 5 верасьня 1918 году «Пра чырвоны тэрор»
- ^ Расейскі цэнтар захоўваньня й вывучэньня дакумэнтаў найновае гісторыі, РЦХИДНИ, 5/1/2558
- ^ Ленин и ВЧК: сборник, с. 122.
- ^ Ленин и ВЧК: сборник: с. 133.
Літаратура
рэдагаваць- Мельгунов, С.П. (1990). Красный террор в России. 1918 - 1923. Москва: PUICO, P.S.
- Солженицын, А.И. (1990). Архипелаг ГУЛАГ: 1918 - 1956. Опыт художественного исследования. Т. 1 - 3. Москва: Центр "Новый мир".
- ЦГА РСФСР. «Высшие органы государственной власти и органы центрального управления РСФСР (1917—1967 гг.)» : Справочник (по материалам государственных архивов)
- Legget G. The Сheka: Lenin’s politiсal police. — Oxford. 1981.
- Санковская, О. М. Формирование кадров всероссийской чрезвычайной комиссии, 1917—1922 гг. : На материалах центрального аппарата ВЧК : дисс. … канд. ист. наук : 07.00.02 — Архангельск, 2004. — 273 c.
- Ратьковский, И. С. . — 1-е. — Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. — 286 с. — 1000 ас. — ISBN 5-288-03903-8
- Капчинский, О. И. ВЧК: организационная структура и кадровый состав. 1917—1922 гг. : дисс. … канд. ист. наук : 07.00.02 — М., 2005. — 276 c.
- Архив ВЧК: Сборник документов / Отв. ред. В.Виноградов, А.Литвин, В.Христофоров; сост.: В.Виноградов, Н.Перемышленникова. М.: Кучково поле, 2007. — 719 с.
- Симбирцев, Игорь. ВЧК в ленинской России. 1917—1922. В зареве революции. М., Центрополиграф, 2008.
- Рябчиков, С.В. (2008). Зеленые на Юге России: новые материалы // Вiсник Мiжнародного дослiдного центру "Людина: мова, культура, пiзнання", 2008, т. 17(2), с. 120-126.
- Рябчиков, С.В. (2008). Списки кубанского большевистского подполья, или разгадка тайны генерала Болховитинова // Вiсник Мiжнародного дослiдного центру "Людина: мова, культура, пiзнання", 2008, т. 18(3), с. 64-70.
- Рябчиков, С.В. (2011). Заметки по истории Кубани (материалы для хрестоматии) // Вiсник Мiжнародного дослiдного центру "Людина: мова, культура, пiзнання", 2011, т. 30(3), с. 25-45.
- Плеханов А.А., Плеханов А.М. Всероссийская чрезвычайная комиссия СНК (7(20) декабря 1917 — 6 февраля 1922): Краткий справочник. М.: СВГБ, 2011. — 528 с., 3000 экз., ISBN 978-5-9950-0188-1
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Становішча пра надзвычайныя камісіі, прынятае на Ўсерасейскай Канфэрэнцыі Надзвычайнае Камісіі 10.06.1918 г.
- УНК/ДПУ: дакумэнты й матэрыялы. Ю. Фэльштынскі. — М.: Выдавецтва гуманітарнае літаратуры, 1995.
- «Непранікальныя нетры» УНК-АДПУ ў Сыбіры. 1918—1929 гг.
- Якаўлева М. А. Дискуссии 1919–1921 годов о функциях и правах Всероссийской и Московской чрезвычайных комиссий: современный взгляд // Электронны часопіс «Веды. Разуменьне. Уменьне». — 2010. — № 6 — Гісторыя.