Сьпіс Сўодэша

Сьпіс Сўо́дэша — прапанаваная амэрыканскім лінгвістам Морысам Сўодэшам прылада для ацэнкі ступені сваяцтва паміж рознымі мовамі па такой прыкмеце, як падабенства найболей устойлівага базавага слоўніка. Уяўляе сабой стандартызаваны пералік базавых лексэмаў дадзенай мовы, прыблізна (але не дакладна) упарадкаваны па зьмяншэньні іхняй «базавасьці» або гістарычнай устойлівасьці.

Мінімальны набор найважнейшай («ядзернай») лексыкі ўтрымоўваецца ў 100-слоўным сьпісе Сўодэша. У Вікіпэдыі прынята выкарыстаньне больш састарэлых і меней сэмантычна ўстойлівых, але затое больш падрабязных 200- і 207-слоўных сьпісаў.

Мэтад

Сьпіс Сўодэша выкарыстоўваецца ў лексыкастатыстыцы і глётахраналёгіі, каб усталяваць прыблізную дату «першага аддзяленьня» ад генэтычна роднасных моваў, прычым выкарыстоўвацца могуць таксама сьпісы зь іншых моваў. Такім чынам, ступень сваяцтва двух моваў прапарцыянальная ліку роднасных словаў, якія знаходзяцца ў сьпісе. Прычына для ўжываньня ўсталяванага сьпісу лексэмаў замест іхняй выпадковай выбаркі заключаецца ў тым, што асноўны лексычны запас мовы, які быў набыты яшчэ ў дзяцінстве, вельмі нязначна зьмяняецца на працягу доўгага часу.

Пры гэтым трэба зважаць, што зусім ня проста так усталёўваецца колькасьць роднасных словаў у сьпісе, бо яны не адразу выглядаюць падобнымі, і распазнаньне роднасных словаў прадугледжвае наяўнасьць некаторых ведаў аб правілах вымаўленьня, руху зычных і г. д. У той час як сьпісы Сўодэша — гэта карысны дапаможны сродак для атрыманьня кароткага агляду, большасьць лінгвістаў вельмі скептычна ставяцца наконт таго, што датычыцца сьцьвярджэньняў аб ступені сваяцтва ў сьпісах Сўодэша.

Часам таксама ўсталёўваецца адсоткавая стаўка для словаў. Напрыклад для тых, якія захаваліся пасьля прамежку часу ў 500 рокаў, гэтая стаўка складае ў сярэднім каля 86% для 100-слоўнікавага сьпісу, то бок праз 1000 гадоў ужо каля 74% (86% ад 86%) і г. д.^[1]

207-слоўны сьпіс Сўодэша для беларускай мовы

я
ты
ён
мы
вы (мн. лік)
яны, тыя
гэты, гэта (максымальна блізкі прадмет)
той, тая, тое (максымальна аддалены прадмет)
тут (максымальна блізка)
там (максымальна далёка)
хто
што
дзе
калі
як
не
усё (на сьвеце); таксама дазваляецца «усе (людзі)»
шмат, багата (вялікая колькасьць)
некалькі, колькі (сярэдняя колькасьць)
няшмат, небагата, мала (малая колькасьць)
іншы (чалавек)
адзін
два
тры
чатыры
пяць
вялікі (прадмет)
доўгі (прадмет)
шырокі
тоўсты (прадмет)
цяжкі
маленькі
кароткі
вузкі
тонкі (прадмет)
жанчына, кабета, баба
мужчына
чалавек
дзіця, дзіцёнак
жонка
муж
маці
бацька
жывёла, зьвер, істота
рыба
птушка
сабака
вош
зьмяя
чарвяк (дажджавы чарвяк)
дрэва
лес
кій, палка
плод (садавіна)
насеньне (расьліны)
ліст, лісьце
корань, карэньне
кара (дрэва)
кветка
трава
вяроўка, аборка, ланцуг
скура
мяса
кроў
костка
тлушч (жывёльны)
яйка
рог
хвост
пяро, пер’е
валасы, валосьсе, косы
галава
вуха
вока
нос
рот, вусны
зуб
язык
пазур, пазногаць
ступня
нага (ад ступні да сьцягна)
калена
рука далонь
крыло
бруха, пуза (ад пупка да пахвіны)
вантробы
шыя
сьпіна
грудзі
сэрца
печань
піць (ваду)
есьці
грызьці
ссаць, смактаць
пляваць
ванітаваць
дзьмуць (пра вецер)
дыхаць
сьмяяцца, рагатаць
бачыць
чуць, слухаць
ведаць
думаць
нюхаць
баяцца
спаць
жыць
паміраць
забіваць
змагацца, біцца, ваяваць (з ворагам)
паляваць (у лесе)
ударыць (аднакратна рукой)
рэзаць (прадмет нажом)
раздзяліць, падзяліць
кальнуць, устрыкнуць
драпаць
капаць, рыць (яму)
плаваць («умее плаваць»)
лётаць
ісьці, хадзіць (крокам)
прыходзіць, прыйсьці
ляжаць (чалавек на зямлі)
сядзець
стаяць
круціць, паварочваць
па́даць (вэртыкальна ўніз)
даваць
трымаць (рукой)
сьціскаць (рукой з сілай)
церці (шматкроць)
мыць (рукі)
выціраць (пыл)
цягнуць (на сябе)
штурхаць, пхаць (наперад, ад сябе)
кідаць (камень)
вязаць; зьвязваць (вяроўкай)
шыць (кашулю)
лічыць (лікі)
размаўляць, казаць, гутарыць
сьпяваць (песьню)
гуляць («дзеці гуляюць»)
плыць, плаваць («дрэва плыве, ня тоне»)
цячы («рака цячэ»)
зьмерзнуць («вада зьмерзла»)
пухнуць («нага распухла»)
сонца
месяц (поўны; касьмічны аб’ект)
зорка
вада
дождж (сярэдняй сілы)
рака (буйная або сярэдняя)
возера
мора
соль
камень («кінуў камень»)
пясок
пыл
зямля (грунт)
хмара, воблака
імгла, туман (досыць густа)
неба
вецер
сьнег
лёд
дым
агонь
попел (ад вогнішча)
паліць
дарога, шлях
гара (дастаткова высокая)
чырвоны
зялёны
жоўты
белы
чорны
ноч
дзень
год
цёплы (пра надвор’е)
халодны, сьцюдзёны, зімны
поўны (шклянка)
новы
стары (прадмет або чалавек)
добры (якасны)
благі, кепскі, дрэнны
гнілы (аб яблыку)
брудны (магчыма, дзіця)
просты (лінія, дарога)
круглы
востры (нож)
тупы (нож)
гладкі (навобмацак)
мокры, вільготны
сухі
правільны, слушны
блізкі («жыве блізка»)
далёкі («жыве далёка»)
правы
левы
каля, ля, пры
у/ў («у хаце»)
з, са (разам з кімсьці)
і, ды
калі
бо, таму што
імя (чалавека)

Крыніцы

^ Christopher Ehret: Language and history. In: Bernd Heine u. Derek Nurse (Hrsg.): African languages: an introduction. Cambridge University Press, 2000, S. 287 f. (ням.)

Вонкавыя спасылкі

Сьпісы Сўодэша для славянскіх моваў у ангельскім Вікіслоўніку
Сьпісы Сўодэша для розных моваў у ангельскім Вікіслоўніку

[1] Christopher Ehret: Language and history. In: Bernd Heine u. Derek Nurse (Hrsg.): African languages: an introduction. Cambridge University Press, 2000, S. 287 f. (ням.)

[1]