|
'''ЖаргонЖарго́н''' (або '''жарґон''') — слова паходзіць з францускай мовы (jargon) і першапачаткова абазначала ў францускай мове сапсаваную мову. Цяпер пад жарґонам разумеюць любое маўленьне, якое адрозьніваецца ад літаратурнага і характарызуе пэўныя сацыяльныя слаі, напрыклад людзей, аб'яднаных прафэсіяй, родам заняткаў, захапленьнямі. Існуюць, напрыклад, жарґоны ваенных і маракоў, актораў і фізыкаў, паляўнічых і карцёжнікаў, моладзі і рок-музыкантаў.
На адным полюсе знаходзяцца жарґоны, якія набліжаюцца да прастамоўя: гэта аб'яднаньні словаў, што выкарыстоўваюцца найчасьцей у неафіцыйных сытуацыях, сярод сяброў: словы, якія маюць значную долю жарту, эмоцыяў і экспрэсіі. Такія жарґоны выкарыстоўваюцца найперш для ажыўленьня маўленьня, стварэньня асобага моўнага калярыту. Яркім прыкладам такіх жарґонаў служыць жарґон моладзі (маладзёвы [[слэнґ]]). Яго носьбітаў аб'ядноўвае толькі ўзрост, і часта жарґонныя слоўцы ў мове моладзі як бы гавораць: я — «свой». Крыху іншы характар маюць прафэсійныя жарґоны, г. зн. жарґоны людзей адной прафэсіі. Яны адрозьніваюцца ад маладзёвага жарґону найперш складам [[лексыка|лексыкі]]: большая частка іх — словы, якія абазначаюць розныя прадметы і зьявы пэўнай прафэсійнай дзейнасьці. Там, дзе звычайны чалавек скажа хвост, паляўнічы назаве больш за дзесяць словаў, якія абазначаюць розныя віды хвастоў жывёлаў; у сталяра кожны інструмэнт мае сваю назву, якая адрозьніваецца ад літаратурнай; паліґрафісты даюць сваё найменьне розным відам памылак, браку друкаванай прадукцыі.
==Умоўныя мовы==
Найбольш старажытныя паводле паходжаньня жарґоны трэцяга тыпу: мовы вандроўных рамесьнікаў, гандляроў, жабракоў [[Расея|Расеі]], [[Украіна|Украіны]], [[Беларусь|Беларусі]] 18-19 стагодзьдзяў, а таксама жарґон злачынцаў. Да гэтых жарґонаў у большай ступені падыходзіць назва <b>ўмоўныя</b> (або тайныя) <b>мовы</b>. Гандляры і рамесьнікі, ідучы на заробкі далёка ад родных мясьцінаў, дамаўляліся пры неабходнасьці гаварыць так, каб сярод чужых ніхто ня мог іх зразумець. Ствараліся ня проста асобныя словы, а цэлыя лексыка-сэмантычныя сыстэмы — [[мовы]], на якіх складалі песьні, частушкі, прымаўкі, вершы. Лексыка ўмоўных моваў багатая і разнастайная. Тут ёсьць усе паўназначныя часьціны мовы ([[назоўнік|назоўнікі]]і, [[прыметнік|прыметнікі]]і, [[лічэбнік|лічэбнікі]]і, [[дзеяслоў|дзеясловы]], [[прыслоўе|прыслоўі]]). Службовыя ж часьціны мовы браліся звычайна з агульнанароднай мовы.
Да ліку беларускіх умоўных моваў адносяцца катр<u>у</u>шніцкікатру́шніцкі л<u>е</u>мезеньле́мезень (мова шапавалаў с. Дрыбіна Магілёўскай губэрні); п<u>а</u>рушніцкіпа́рушніцкі л<u>е</u>мезле́мез (мова шклоўскіх краўцоў і шапавалаў); адв<u>е</u>рніцкаяадве́рніцкая гаворка (мова рамесьнікаў [[Крычаў|Крычава]] Магілёўскай губэрні); мова шапавалаў Навазыбкава і краўцоў Жыздры (цяпер у [[Бранск|Бранскай]] і [[Калуга|Калускай]] абласьцях Расейскай Фэдэрацыі, але іх трэба аднесьці да беларускіх); люб<u>е</u>цкілюбе́цкі л<u>е</u>ментле́мент (мова жабракоў Амсьціслаўскага, Чавускага, Клімавіцкага, Чэрыкаўскага паветаў [[Магілёў|Магілёўскай]] губэрні, а таксама [[Чарнігаў|Чарнігаўскага]], Імглінскага і Бранскага паветаў); мова семежаўскіх жабракоў з в. Семежава [[Слуцак|Слуцкага]] павету [[Менск|Менскай]] губэрні; выцірн<u>я</u>цківыцірня́цкі гаўр<u>ы</u>днікгаўры́днік — мова л<u>а</u>бараўла́бараў — прафэсійных зьбіральнікаў ахвяраваньняў на патрэбы царквы, а першапачаткова і касьцёлаў (м. Іванава Кобрыньскага павету Гарадзенскай губэрні).
Храналяґічна першым зьяўляецца ўпамінаньне аб адверніцкай гаворцы крычаўскіх мяшчанаў — краўцоў і шаўцоў у «Апісаньні Крычаўскага графства ці былога староства [[1786 году]] году» А. Меера (апублікаваная Е. Р. Раманавым у [[1901]] годзе). Меер прыводзіць 6 выразаў, 35 назоўнікаў і 5 дзеясловаў гэтай гаворкі. У [[1853]] годзе С. Мікуцкі апублікаваў кароткі слоўнічак любецкай мовы (мовы сьляпых жабракоў, старцаў). Слоўнік уключаў 65 словаў, сярод якіх былі такія, як <i>''хира</i>'' 'рука', <i>''троить</i>'' 'есьці', <i>''сапи</i>'' 'маўчы', <i>''карыга</i>'' 'дзеўка', <i>''галость</i>'' 'соль'.
Умоўная мова лабараў зь мястэчка [[Янава]] (Іванава) была апісаная Ф. Стаўровічам у [[1869]] годзе. Калісьці янаўцы належалі польскім каралям і карысталіся пэўнымі прывілеямі. Пасьля мястэчка пераходзіла ад аднаго пана да другога, але прывілеі (напрыклад, вызваленьне ад паншчыны) заставаліся. Менавіта гэта, а таксама недастатковая колькасьць зямлі і прывялі сялянаў Янава да лабарства. Амаль увесь год лабары вандравалі па краіне з царкоўнымі кнігамі, у якія яны запісвалі ахвяраваныя сумы. Аднак акрамя гэтага яны займаліся яшчэ жабрацтвам і проста махлярствам.
Лабары мелі і сваю асобую мову, якой карысталіся ў прысутнасьці чужых людзей. Стаўровіч прыводзіць колькі словаў зь іх мовы: <i>''хлюса</i>'' 'царква', <i>''Охвес</i>'' 'бог', <i>''Корх</i>'' 'сьвятар', <i>''ставер</i>'' 'крыж', <i>''хирганица</i>'' 'чалавек', <i>''ребсанька</i>'' 'кніга для запісу ахвяраваньняў', <i>''либерская гавридня</i>'' 'лабарская размова', <i>''хрущ</i>'' 'рубель', <i>''хлюсный ставер</i>'' 'царкоўны крыж'. Некаторыя з гэтых словаў запазычаныя з грэцкай мовы, напрыклад тэос — бог, стаўрос — крыж, эклезіа — царква. Аднак на пытаньне дасьледчыка, адкуль вы навучыліся гэтай мове, «адзін са старых лабараў адказаў, што яны навучыліся яе ад рускіх, г. зн. напэўна ад афеняў».
Любецкі лемент быў апісаны Е. Р. Раманавым. З розных тыпаў жабракоў (ці, як яны сябе называлі, старцоў, калек, сьляпых) Раманаў лепш за ўсё вывучыў найбольш распаўсюджаны тып: жабракоў-песьняроў. Гэта ў асноўным сьляпыя жабракі, якія хадзілі з павадырамі — хлопчыкамі 8–15 гадоў. Просячы міласьціну, жабракі сьпявалі [[псалм|псалмы]], якія яны вывучвалі за невялікую плату звычайна ў «майстра» — таксама сьляпога жабрака. З даўніх часоў у старцаў існавала асобае самакіраваньне, якое вырашала многія пытаньні, у тым ліку і пытаньні «абароны» старцаў ад «зьнешняга сьвету». Гэтымі ж прычынамі (схаваць свае намеры ад чужых) тлумачыцца і наяўнасьць у іх любецкага лемента.
Е. Р. Раманаў запісаў каля 1000 словаў любецкага лемента ў Амсьціслаўскім, Клімавіцкім, Чэрыкаўскім і Чавускім паветах Магілёўскай губэрні. Сярод іх, напрыклад, такія, як <i>''дылька</i>'' 'вада', <i>''сиянка</i>'' 'сонца', <i>''кудень</i>'' 'дзень', <i>''лох</i>'' 'мужык, мужчына', <i>шусцян<u>и</u>н</i>''шусцяни́н'' 'мешчанін', <i>''тройман</i>'' 'твар', <i>''лыкша</i>'' 'каша', <i>''настыжник</i>'' 'спадніца', <i>''клюжать</i>'' 'ляжаць', <i>''явлыда</i>'' 'карова', <i>''лапуха</i>'' 'капуста', <i>''учинятца</i>'' 'маліцца', <i>''клёвый</i>'' 'добры', і г. д.
Нарэшце, у апублікаванай у [[1912]] годзе ў «Беларускім зборніку» (9 выпуск) «Спробе слоўніка ўмоўных моваў Беларусі» Е. Р. Раманаў зьмясьціў звод усіх вывучаных да таго часу беларускіх умоўных моваў. Раманаў спрабаваў высьветліць паходжаньне гэтых моваў разам з гісторыяй узьнікненьня саміх моваў. Так, ён лічыў, што пасьля падзеньня [[Бізантыя|Бізантыі]] на [[Русь]] хлынулі натоўпы грэцкіх і афонскіх манахаў, якія зьбіралі ахвяраваньні на храмы і манастыры; пасьля гэтага і зьявіліся на нашай зямлі «кубракі» і «лабары» з такімі ж мэтамі, мова якіх была часткова падобнай на афонскую («афінскую»). Усе гэтыя лемезні, лементы, гаўрыднікі мелі, на думку Раманава, агульнае паходжаньне. Ён прыводзіць цэлыя выразы на ўмоўных мовах, напрыклад: <i>''Гурь маньк<u>у</u>маньку́ хавб<u>о</u>в</i>хавбо́в'' 'Дай мне грошай' (Дрыбін); <i>Похл<u>и</u>м''Похли́м к<u>е</u>роке́ро к<u>е</u>рить</i>ке́рить'' 'Пайшлі піва піць' (тамсама); <i>''Клёво хв<u>е</u>сить</i>хве́сить'' 'Добра сьпявае' ([[Шклоў]]). Навукоўца адзначае і перамены, якія адбываліся ва ўжываньні ўмоўных моваў: напрыклад, было заўважана, што жабрацкая моладзь («любкі» Магілёўскай губэрні) з усё меншай ахвотай вывучала любецкі лемент, аддаючы перавагу адверніцкай гаворцы, г. зн. звычайнай [[беларуская мова|беларускай мове]], але з дабаўленнем або ўстаўкай у словы пэўных гукавых элемэнтаў (<i>''хер, ку, шу, ша, це, уймуд</i>'' і г. д.). Такая гаворка, напрыклад, поўнасьцю выцесьніла «лемент» з мовы жабракоў Слуцкага павету Менскай губэрні. Е. Р. Раманаў параўнаў беларускія ўмоўныя мовы з расейскімі й польскімі. У другой палове [[20 стагодзьдзе|20-га стагодзьдзя]] спробу параўнаць ўсходнеславянскія ўмоўныя мовы зрабіў В. Д. Бандалетаў.
Лексыка беларускіх умоўных моваў (іх таксама называюць арго або арґо) часткова запазычаная з [[грэцкая мова|грэцкай]], [[нямецкая мова|нямецкай]] і іншых моваў, часткова створаная на базе беларускай. Напрыклад, былі запазычаныя такія словы: <i>''мелюс</i>'' 'мёд', <i>''макрый</i>'' 'малы', <i>''петрус</i>'' 'камень' (з грэцкай), <i>''штэк</i>'' 'палка', <i>''цигаль</i>'' 'каза', <i>''шнейдэр</i>'' 'кравец' (зь нямецкай ці [[ідыш]]), <i>''сьвяно</i>'' 'сьвята', <i>''девент</i>'' 'дзевяць' (з польскай), <i>''басать</i>'' 'рэзаць' (з татарскай). Шмат словаў у гэтых арґо і з адверніцкай гаворкі, г. зн. мовы, словы якой уяўляюць сабой скажоныя (перастаноўкай складоў ці ўстаўкай іншых гукаў) словы беларускай мовы: <i>куб<u>а</u>куцька</i>''куба́куцька'' 'бацька', <i>шух<u>а</u>шута</i>''шуха́шута'' 'хата', <i>кувясн<u>а</u></i>''кувясна́'' 'вясна'. Урэшце, у складзе гэтых гаворак былі словы, створаныя на базе беларускай мовы з дапамогай розных словаўтваральных сродкаў: <i>''хадырки</i>'' 'ногі', <i>''касьляты</i>'' 'яблыкі', <i>''рыкуха</i>'' 'карова', <i>''кругляки</i>'' 'яйкі'.
Цікавым зьяўляецца і размеркаваньне лексыкі ўмоўных моваў па тэматычных ґрупах. Так, у «Беларускім зборніку» Е. Р. Раманаў выдзяляе наступныя прадметна-паняційныя групы словаў:
<li># Зьявы і прадметы прыроды: <i>суг<u>а</u>''суга́, д<u>е</u>лька</i>де́лька'' 'вада', <i>сьв<u>я</u>нка''сьвя́нка, дэус </i>'' 'сонца', <i>''цір </i>'' 'пясок', <i>к<u>у</u>год</i>''ку́год'' 'год', <i>д<u>э</u>ушница</i>''дэ́ушница'' 'тыдзень'. </li>▼<ol class="zv">
<li># Прадметы духоўныя: <i>сьв<u>я</u>но</i>''сьвя́но'' 'сьвята', <i>хл<u>ю</u>са''хлю́са, д<u>э</u>ушница</i>дэ́ушница'' 'царква', <i>калаг<u>а</u>н</i>''калага́н'' 'звон', <i>пс<u>а</u>лка</i>''пса́лка'' 'духоўны верш, псалм'. </li>▼▲<li>Зьявы і прадметы прыроды: <i>суг<u>а</u>, д<u>е</u>лька</i> 'вада', <i>сьв<u>я</u>нка, дэус</i> 'сонца', <i>цір</i> 'пясок', <i>к<u>у</u>год</i> 'год', <i>д<u>э</u>ушница</i> 'тыдзень'.</li>
# Чалавек: ''цыри́зник'' 'цар', ''бакштэ́йка, ёрица'' 'маці', ''юга́н'' 'цыган', ''апу́льщик'' 'купец', ''главда́'' 'галава', ''краси́нка'' 'кроў'.
▲<li>Прадметы духоўныя: <i>сьв<u>я</u>но</i> 'сьвята', <i>хл<u>ю</u>са, д<u>э</u>ушница</i> 'царква', <i>калаг<u>а</u>н</i> 'звон', <i>пс<u>а</u>лка</i> 'духоўны верш, псалм'.</li>
# Ежа: ''пирьха́'' 'мука', ''артимо́с'' 'блін', ''букле́й'' 'квас'.
<li>Чалавек: <i>цыр<u>и</u>зник</i> 'цар', <i>бакшт<u>э</u>йка, ёрица</i> 'маці', <i>юг<u>а</u>н</i> 'цыган', <i>ап<u>у</u>льщик</i> 'купец', <i>главд<u>а</u></i> 'галава', <i>крас<u>и</u>нка</i> 'кроў'.</li>
# Адзеньне: ''насты́жница'' 'спадніца', ''по́друбсень'' 'пояс', ''хвили́стка'' 'хустка', ''верзюки́'' 'лапці'.
<li>Ежа: <i>пирьх<u>а</u></i> 'мука', <i>артим<u>о</u>с</i> 'блін', <i>букл<u>е</u>й</i> 'квас'.</li>
<li># Жыльлё, рэчы, прылады: <i>св<u>и</u>город''сви́город, ш<u>у</u>сто</i>шу́сто'' 'горад', <i>''хаз </i>'' 'хата', <i>дерг<u>у</u>тница</i>''дергу́тница'' 'млын', <i>хаз<u>о</u>мка</i>''хазо́мка'' 'пакой', <i>бод<u>а</u>бка</i>''бода́бка'' 'іголка'. </li>▼<li>Адзеньне: <i>наст<u>ы</u>жница</i> 'спадніца', <i>п<u>о</u>друбсень</i> 'пояс', <i>хвил<u>и</u>стка</i> 'хустка', <i>верзюк<u>и</u></i> 'лапці'.</li>
<li># Жывёлы: <i>в<u>о</u>лот</i>''во́лот'' 'конь', <i>''лынь </i>'' 'воўк', <i>бурч<u>а</u>вка</i>''бурча́вка'' 'пчала'. </li>▼▲<li>Жыльлё, рэчы, прылады: <i>св<u>и</u>город, ш<u>у</u>сто</i> 'горад', <i>хаз</i> 'хата', <i>дерг<u>у</u>тница</i> 'млын', <i>хаз<u>о</u>мка</i> 'пакой', <i>бод<u>а</u>бка</i> 'іголка'.</li>
<li># Расьліны: <i>з<u>е</u>дка</i>''зе́дка'' 'жыта', <i>сув<u>я</u>зка</i>''сувя́зка'' 'грэчка', <i>товп<u>ы</u>жница''товпы́жница, солод<u>и</u>мная</i>солоди́мная'' 'морква' (літаральна 'рэдзька салодкая'), <i>вихр<u>о</u></i>''вихро́'' 'сена'. </li>▼▲<li>Жывёлы: <i>в<u>о</u>лот</i> 'конь', <i>лынь</i> 'воўк', <i>бурч<u>а</u>вка</i> 'пчала'.</li>
<li># Дзеяньні: <i><u>е</u>рчать</i>''е́рчать'' 'ехаць', <i>л<u>ы</u>хтитца</i>''лы́хтитца'' 'сьмяяцца', <i>сив<u>о</u>рить</i>''сиво́рить'' 'мёрзнуць', <i>пропул<u>я</u>ть</i>''пропуля́ть'' 'прадаваць', <i>с<u>е</u>ворить</i>''се́ворить'' 'сеяць'. </li>▼▲<li>Расьліны: <i>з<u>е</u>дка</i> 'жыта', <i>сув<u>я</u>зка</i> 'грэчка', <i>товп<u>ы</u>жница, солод<u>и</u>мная</i> 'морква' (літаральна 'рэдзька салодкая'), <i>вихр<u>о</u></i> 'сена'.</li>
<li># Уласьцівасьці і якасьці: <i>ш<u>а</u>влый</i>''ша́влый'' 'вялікі', <i>л<u>а</u>сый''ла́сый, тонк<u>и</u>мный</i>тонки́мный'' 'тонкі', <i>д<u>у</u>лясный</i>''ду́лясный'' 'гарачы', <i>няўл<u>е</u>пый</i>''няўле́пый'' 'сьляпы'. </li>▼▲<li>Дзеяньні: <i><u>е</u>рчать</i> 'ехаць', <i>л<u>ы</u>хтитца</i> 'сьмяяцца', <i>сив<u>о</u>рить</i> 'мёрзнуць', <i>пропул<u>я</u>ть</i> 'прадаваць', <i>с<u>е</u>ворить</i> 'сеяць'.</li>
<li># Лікі і меры: <i>''ёный </i>'' 'адзін', <i>стр<u>о</u>мах</i>''стро́мах'' 'тры', <i>к<u>у</u>сотня</i>''ку́сотня'' 'сто', <i>б<u>а</u>крышний</i>''ба́крышний'' 'другі', <i>лухтов<u>и</u>на</i>''лухтови́на'' 'палова', <i>''вихт </i>'' 'фунт'. </li>▼▲<li>Уласьцівасьці і якасьці: <i>ш<u>а</u>влый</i> 'вялікі', <i>л<u>а</u>сый, тонк<u>и</u>мный</i> 'тонкі', <i>д<u>у</u>лясный</i> 'гарачы', <i>няўл<u>е</u>пый</i> 'сьляпы'.</li>
<li># Найбольш ужывальныя займеньнікі: <i>''мань </i>'' 'я', <i>бальв<u>а</u></i>''бальва́'' 'ты', <i>соб<u>е</u>ский</i>''собе́ский'' 'свой', <i>т<u>о</u>нтый</i>''то́нтый'' 'той', <i>к<u>о</u>ро</i>''ко́ро'' 'што', <i>с<u>а</u>басный</i>''са́басный'' 'сам'. </li>▼▲<li>Лікі і меры: <i>ёный</i> 'адзін', <i>стр<u>о</u>мах</i> 'тры', <i>к<u>у</u>сотня</i> 'сто', <i>б<u>а</u>крышний</i> 'другі', <i>лухтов<u>и</u>на</i> 'палова', <i>вихт</i> 'фунт'.</li>
<li># Асноўныя прыслоўі: <i>п<u>о</u>со</i>''по́со'' 'многа', <i>мугр<u>о</u>м</i>''мугро́м'' 'хутка', <i>шимч<u>е</u>й</i>''шимче́й'' 'лепш', <i>нисв<u>я</u>зу</i>''нисвя́зу'' 'ніколі', <i>''шот </i>'' 'вось', <i>к<u>у</u>сеньня</i>''ку́сеньня'' 'сёньня'. </li>▼▲<li>Найбольш ужывальныя займеньнікі: <i>мань</i> 'я', <i>бальв<u>а</u></i> 'ты', <i>соб<u>е</u>ский</i> 'свой', <i>т<u>о</u>нтый</i> 'той', <i>к<u>о</u>ро</i> 'што', <i>с<u>а</u>басный</i> 'сам'.</li>
<li># Фразы на ўмоўнай мове: <i>К<u>о</u>рнем''Ко́рнем Ахв<u>е</u>суАхве́су ч<u>а</u>нитца</i>ча́нитца'' 'Будзем Богу маліцца'. </li>▼▲<li>Асноўныя прыслоўі: <i>п<u>о</u>со</i> 'многа', <i>мугр<u>о</u>м</i> 'хутка', <i>шимч<u>е</u>й</i> 'лепш', <i>нисв<u>я</u>зу</i> 'ніколі', <i>шот</i> 'вось', <i>к<u>у</u>сеньня</i> 'сёньня'.</li>
▲<li>Фразы на ўмоўнай мове: <i>К<u>о</u>рнем Ахв<u>е</u>су ч<u>а</u>нитца</i> 'Будзем Богу маліцца'.</li>
</ol>
Цяпер умоўныя мовы практычна выйшлі з ужытку: адышлі ў мінулае сацыяльныя ўмовы, што спарадзілі іх. Асобныя слоўцы са старых умоўных моваў захаваліся яшчэ ў дыялектах або перайшлі ў жарґоны новага тыпу, напрыклад у маладзёвы жарґон: <i>''клёва</i>'' 'добра', <i>''хаз (хаза)</i>'' 'дом' ('кватэра'), <i>''лох</i>'' 'дурань' і г.д. Элемэнты жарґонаў (жарґанізмы) часам выкарыстоўваюцца ў мастацкіх творах дзеля таго, каб дадаць адметнасьць мове пэрсанажа.
==Зьнешніыя спасылкі==
* [http://www.pravapis.org/art_jargon.asp Паводле артыкулу "«Жаргон"», Лукашанец А. Г.]
[[Category:Мовы]]
|
