|
'''Малдова''', '''Малдаўскае княства''' — феадальная дзяржава ў басейнах рэк [[Сірэт]], [[Прут]], [[Днестр]] у [[1359]]–[[1861]]. Яна ўзнікла як васал [[Венгерскае каралеўства|Венгерскага каралеўства]], затым па чарзе васал [[Польшча|Польшчы]] і [[Венгрыя|Венгрыі]], з [[1513]] — [[Асманская імпэрыя|Асманскай імперыі]]. У [[1859]]–[[1861]] разам з [[Валахія|Валахіяй]] утварыла сучасную Румынскую дзяржаву. У польскіх і беларуска-літоўскіх крыніцах яно вядомае як «Валошскае ваяводства», «Валошчына».
Ужо пры "«''первых господарех воевод волоских и князей литовских... они мели межи собою братство и прыятельство и мир''"». У выніку разгрому татараў у бітве каля Сініх вод ([[1363]]) да Малдаўскага княства далучаныя вялікія тэрыторыі да нізоўя [[Дунай|Дуная]] і [[Чорнае мора|Чорнага мора]]. Пасля спынення першай княскай дынастыі малдаўскія баяры запрасілі на прастол літоўскага князя [[Юры Карыятавіч|Юрыя Карыятавіча]] ([[1374]]), які ў тым жа годзе быў атручаны. Пасля падпісаньня [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] ([[1385]]) [[Ягайла]] пры падтрымцы [[Вітаўт|Вітаўта]] ўстанавіў над Малдаўскім княствам сюзэрэнітэт Польшчы. Пазней Малдаўскае княства падтрымала барацьбу Вітаўта супраць вынікаў уніі (у [[1391]] створаны саюз Вітаўта, малдаўскага ваяводы Рамана і маскоўскага вялікага князя [[Васіль I|Васіля ІI]]). У [[1399]] Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Вітаўта ў бітве на Ворскле. З канца [[14 стагодзьдзе|14 стагодзьдзя]] ва ўнутрымалдаўскія справы актыўна ўмешваўся [[Свідрыгайла]], які некалькі разоў знаходзіў тут прытулак пад час уцёкаў з [[ВКЛ]]. Hе выключана, што на мяжы [[14 стагодзьдзе|14]]–[[15 стагодзьдзе|15]] стагодзьдзяў Малдова пэўны час была васалам ВКЛ. Так, у хpысавуле гаспадара Аляксандра Добрага ([[1400]]–[[1432]]) ад [[30 чэрвеня]] [[1401]] згаданы "«''господин наш, великий князь Витовт''"». Аднак больш хаpактэpнымi з'яўляюцца pаоўнапpаўныя двухбаковыя пагадненнi. Вядомыя дагавоpы [[1415]], [[1431]] (з удзелам [[Тэўтонскі Ордэн|Тэўтонскага Ордэну]]), [[1435]], [[1437]], [[1442]], [[1447]], [[1496]], [[1499]], [[1518]], [[1551]], [[1554]]. З [[1420]]-х да [[1480]]-х ВКЛ неаднаразова аказвала падтрымку барацьбе Малдоўскага княства супраць агрэсіі Асманскай імперыі.
Паводле дагаваpаў ВКЛ нязменна захоўвала з Малдовай мiр (за выняткам вайны [[Маскоўская ддзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з ВКЛ [[1492]]–[[1494]], у якой Малдоўскае княства выступіла саюзнікам Масквы), нягледзячы на тое, што звязаная з ей унiяй Польшча ваявала з Малдовай: напрыклад, у [[1497]], [[1503]]–[[1505]], [[1509]], [[1531]], [[1535]]–[[1538]], не лiчачы шматлiкiх авантураў, прадпрынятых на сваю рызыку асобнымi магнатамi. Вялiкiя ж князi лiтоўскiя, нават калi былi адначасова i польскiмi каралямi, iмкнулiся ўнiкнуць канфлiктаў з Малдовай, улiчваючы настрой грамадства i перадусiм паноў-рады, якая паводле земскiх пpывiлеяў, пачынаючы з пpывiлея Аляксандpа (1492), была адказнай за вызначэнне знешняй палiтыкi. Калi ў [[1509]], рыхтуючыся да вайны з Малдовай, [[Жыгімонт ІI Стары]] прапанаваў удзел у ей Лiтве, ён атpымаў адказ паноў-рады: "«''Панство Великое княство со всих сторон огорнено есть неприятелми... Нижли только ешчо.. з тое стороны oд Волоского тое панство в покой мело. Яко ж Боже уховай, если бы тот мир с тое стороны был нарушоны''"». На сойме у [[Вільня|Вiльнi]] у [[1532]] прадстаўнiкi Жыгiмонта Стаpога прасiлi дазволу выкарыстаць супpаць Малдовы лiтоўскiя войскi. Аднак паны-рада адказалi, што "«''около того намовяли зъ рыцерством великого князьства''"», але яно "«''произволить на то''"» не рачыла, беручы пад увагу "«''записы стародавныи покою звечистого и прысяги между еликим княжеством а воеводством Волошскимъ''"».
Hа пpыкладзе дачыненняў з Малдовай можна пpасачыць, што ў лiтоўскай знешняй палiтыцы, асаблiва да [[1569]], мелiся ўласныя прыярытэты, што адpознiвалi яе ад палiтыкi польскай. Часта гэтыя дачыненнi павiнны былi пpадэманстpаваць Польшчы незалежнасць ВКЛ. Калi у [[1545]] малдаўскiя паслы сустрэлi [[Жыгімонт ІІII Аўгуст|Жыгімонта ІІII Аўгуста]] ў [[Люблін|Любліне]] па дарозе у [[Кракаў]], ен адаслаў iх у Вiльню, "«''до приеханя з Ляхов, не хотячи того там в Коруне справовати, з тых прычын, иж ЕКМ на тот час на Великом князьстве Литовском, яко на особливом панстве своем отчызным седит''"». У [[1551]] вальны сойм у Вiльнi згадзiўся "«''прысегу учинити на вечны мир и покой воеводе волошскому з панством его милости, великим князством Литовским''"». У той жа час палякi падпiсваць мiрны дагавор адмовiлiся, адклаўшы яго да часоў "«''лепшага вызнання крыўд, якiя нашым людзям пачынены''"». Аналагiчны дагавоp (апошнi з гэтай сеpыi) быў заключаны ў [[1554]] з гаспадаром [[Аляксандар IV Лапушняну|Аляксандрам IV Лапушняну]]. Дыпламатычныя адносіны з Малдовай падтрымліваліся ВКЛ і пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (напрыклад, [[Крыштаф Радзівіл|Крыштафам Радзiвiлам]] на мяжы [[16 стагодзьдзе|16]]–[[17 стагодзьдзе|17]] стагодзьдзяў, [[Януш Радзівіл|Янушам Радзівілам]] у сярэдзіне [[1640]]-х) і, як правіла, выражалі імкненне літоўскіх «сепаратыстаў» да большай незалежнасці ад Польшчы.
Блізкасць гістарычных лёсаў ВКЛ і Малдоўскага княства спрыялі іх культурнаму збліжэнню. Літоўская славянская мова Малдоўскага княства (да канца [[17 стагодзьдзе|17 стагодзьдзя]] — афіцыйная) адчувала моцны ўплыў старабеларускай мовы. Мітрапаліт [[Грыгорый Цамблак]] у сярэдзіне [[15 стагодзьдзе|15 стагодзьдзя]] зрабіў спробу злучыць праваслаўныя цэрквы ВКЛ і Малдоўскага княства. Беларускі друкар [[Самуіл Рагаля]] з'явiўся заснавальнікам малдоўскага кнігадрукавання. Дынастычнымі сувязямі з малдоўскімі гаспадарамі былі звязаныя [[Алелькавічы]], [[Гальшанскія]], [[Радзівілы]]. Палітычныя эмігранты з Малдоўскага княства знаходзілі прытулак у ВКЛ. У часткі малдоўскіх баяраў да канца 17 стагодзьдзя была папулярная iдэя дабiвацца для Малдоўскага княства ў выпадку вызвалення ад туркаў статуса, аналагiчнага ВКЛ: уваходжання ў склад [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалiтай]] на ўмовах захавання асобных: адмiнiстрацыi, дзяржаўнага скарбу, войска i судовай сiстэмы.
Тэрыторыя Бесарабіі з [[1812]] адышла да [[Расійская Імперыя|Расійскай Імперыі]], а ў [[1991]] тут утворана незалежная [[Рэспубліка Малдова]]. Большая частка Малдовы ў [[1861]] аб'ядналася з Валахіяй у адзіную дзяржаву — [[Румынію]].
Алесь Белы
|
