Вікіпэдыя

Крымскататарская мова: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
Наступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Новая старонка: {{Інфармацыя пра мову | Назва мовы = Крымская / Крымскататарская | Назва мовы ў ары...
 
Няма апісаньня зьменаў
Радок 2:
| Назва мовы = Крымская / Крымскататарская
| Назва мовы ў арыгінале = Qırım /Qırımtatar
| Краіны ўжываньня = [[Крым]] ([[Выява:Flag of Ukraine.svg|25px|border]][[Украіна]])
| Рэгіён = [[Чорнае мора]]
| Колькасьць карыстальнікаў = 400 000
| Клясыфікацыя = [[Алтайскія мовы|Алтайская]]<br/>
&nbsp;[[Цюрскія мовы|Цюрская]]<br/>
&nbsp;&nbsp;[[КыпчацкіяКыпчакскія мовы|КыпчацкаяКыпчакская]]/[[АгузкіяАгузcкія мовы|АгузкаяАгузcкая]]<br/>
&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Крымская''' |
| Афіцыйная мова ў = [[Аўтаномная Рэспубліка Крым|АРК]]
| Рэгулюецца =
| Код па ISO 639-1 =
Радок 18:
 
'''Крымская''' альбо '''крымскататарская мова''' (па-крымску: ''Qırım'' альбо ''Qırımtatar tili'') — мова [[Крымцы|крымцаў]] (крымскіх татар). На ёй размаўляюць у [[Крымская паўвыспа|Крыму]], у [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] (галоўна ў [[Узбэкістан]]е), а гэтаксама ў крымскай дыяспары ў [[Турцыя|Турэччыне]], [[Румынія|Румыніі]], [[Баўгарыя|Баўгарыі]]. Яе ня трэба блытаць з [[Татарская мова|татарскай мовай]].
 
==Колькасьць носьбітаў==
 
Звыш 260 000 крымцаў жывуць у Крыму, дзесьці 150 000 дагэтуль застаюцца ў Цэнтральнай Азыі (галоўна ў Узбэкістане). Па прыблізных ацэнках 5 мільёнаў жыхароў Турэччыны меюць крымскае паходжаньне, гэта нашчадкі тых, хто эміґраваў цягам 19 ды 20 стагодзьдзяў. Меншыя крымскататарскія суполні існуюць у Румыніі (24 000), Баўгарыі (3 000), Польшчы, Фінляндыі, Злучаных Штатах. Крымская мова адносіцца да тых моў, будучыня якіх стаяць пад сур’ёзнай небясьпекай.
 
==Дыялекты==
 
Кожная з трох падгруп крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў - у мінулым жыхароў крымскага стэпу - дакладна належыць да кыпчакскіх. Ялыбайлу (Yalıboylus), якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да [[1944]] году, размаўляюць на агузскім дыялекце. Ён найбольш падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект прама паходзіць ад [[Палавецкая мова|палавецкай мовы]], хаця й зазналі вялікага уплыву агузскіх моваў. На ім і пабудаваная сучасная літэратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымцаў перад дэпартацыяй і быў аднолькава зразумелы для дзьвух іншых.
 
==Гісторыя==
 
Фармаваньне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалася зь першым прыходам цюркаў ды скончылася расейскай акупацый Крыму. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чаґатайская ды атаманская турэцкая. Пасьля ісламізацыі крымцы карысталіся пэрска-арабскім пісьмом.
 
У [[1876]] годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Ґаспыралы ў літэратурную мову. Перавагая была адданая паўднёваму, агузскаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымцамі ды Атаманскай імпэрыяй. Але ў [[1928]] годзе літэратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.
 
==Крымскататарскі лацінскі алфавіт==
 
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a [a]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b [be]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c [ce]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç [çe]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d [de]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e [e]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f [ef]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g [ge]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ [ğa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h [haş]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı [ı]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i [i]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j [je]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k [ke]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l [el]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m [em]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n [en]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ [eñ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o [o]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö [ö]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p [pe]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q [qa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r [er]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s [es]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş [eş]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t [te]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u [u]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü [ü]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v [ve]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y [yot]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z [zet]
|}
 
'''Â â''' сымбаль, які ня ёсьць асобнай літэрай.
 
{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=31 bgcolor="#ccccff"|[[help:IPA|IPA]]
|-
| '''а''' || '''b''' || '''c''' || '''ç''' || '''d''' || '''e''' || '''f''' || '''g''' || '''ğ''' || '''h''' || '''ı''' || '''i''' || '''j''' || '''k''' || '''l''' || '''m''' || '''n''' || '''ñ''' || '''o''' || '''ö''' || '''p''' || '''q''' || '''r''' || '''s''' || '''ş''' || '''t''' || '''u''' || '''ü''' || '''v''' || '''y''' || '''z'''
|-
| {{IPA|[a]}} || {{IPA|[b]}} || {{IPA|[ʤ]}} || {{IPA|[ʧ]}} || {{IPA|[d]}} || {{IPA|[e]}} || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[g]}} || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ɯ]}} || {{IPA|[i], [ɪ]}} || {{IPA|[ʒ]}} || {{IPA|[k]}} || {{IPA|[l]}} || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[ŋ]}} || {{IPA|[o]}} || {{IPA|[ø]}} || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[q]}} || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[ʃ]}} || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[u]}} || {{IPA|[y]}} || {{IPA|[v], [w]}} || {{IPA|[j]}} || {{IPA|[z]}}
|-
|}
 
==Крымскататарскі кірылічны алфавіт==
 
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а [a]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б [бэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в [вэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г [гэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ [гъы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д [дэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е [e]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё [ё]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж [жэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з [э]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и [и]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й [йы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к [кa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ [къы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л [эль]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м [эм]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н [эн]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Нъ нъ [энъ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о [o]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п [пэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р [эp]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с [эc]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т [тэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у [у]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф [эф]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х [xa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц [цэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч [чэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж [джэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш [шa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ [щa]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ [твёрдый знак]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы [ы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь [мягкий знак]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э [э]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю [ю]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я [я]
|}
 
 
{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=37 bgcolor="#ccccff"|[[help:IPA|IPA]]
|-
| '''а''' || '''б''' || '''в''' || '''г''' || '''гъ''' || '''д''' || '''е''' || '''ё''' || '''ж''' || '''з''' || '''и''' || '''й''' || '''к''' || '''къ''' || '''л''' || '''м''' || '''н''' || '''нъ''' || '''o''' || '''п''' || '''p''' || '''c''' || '''т''' || '''у''' || '''ф''' || '''x''' || '''ц''' || '''ч''' || '''дж''' || '''ш''' || '''щ''' || '''ъ''' || '''ы''' || '''ь''' || '''э''' || '''ю''' || '''я'''
|-
| {{IPA|[ɑ~a]}} || {{IPA|[b]}} || {{IPA|[w]}} || {{IPA|[g]}} || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[d]}} || {{IPA|[ɛ], [jɛ]}} || {{IPA|[ø~ʲɔ]}} || {{IPA|[ʒ]}} || {{IPA|[z]}} || {{IPA|[i]}} || {{IPA|[j]}} || {{IPA|[k/q]}} || {{IPA|[k/q]}} || {{IPA|[l], [ɫ]}} || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[ŋ]}} || {{IPA|[o]}} || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[u]}} || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ts]}} || {{IPA|[tʃ]}}
|| {{IPA|[dʒ}} || {{IPA|[ʃ]}}|| {{IPA|[ʃtʃ]}}|| {{IPA|[(.j)]}}|| {{IPA|[ɨ]}}|| {{IPA|[ʲ]}}|| {{IPA|[ɛ]}}|| {{IPA|[y], [ju]}}|| {{IPA|[æ], [ja]}}
|-
|}
 
 
'''гъ''', '''къ''', '''нъ''' ды '''дж''' зьявляюцца асобнымі літэрамі.
 
{{Interwiki|crh|крымскай|}}
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Крымскататарская_мова»