Этымалёгія: розьніца паміж вэрсіямі

У [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]] пытаньні аб паходжаньні словаў падымаліся яшчэ да зьяўленьня самога тэрміна ἐτυμολογία. Пра тое, наколькі добра назва прадмета адлюстроўвае яго існасьць, разважаў яшчэ [[Геракліт Эфэскі]] (544—483 гг. да н. э.). Пазьней [[Плятон]] (428/427—348/347 да н. Э.) У сваім дыялёгу «Кратыл» ([[Старажытнагрэцкая мова|стар.-грэчгрэцк.]] Κρατύλος) разважае пра тое, якая прырода імя: ці дадзена імя рэчы ад прыроды або яго выбірае чалавек. У цэлым, развагі [[Плятон|Плятона]] аб этымалёгіі былі наіўнымі, хоць ужо апярэджвалі шматлікія ідэі лінгвістаў XVIII—XIX стст.

У антычнасьці этымалёгія разглядалася як частка граматыкі, таму ёй займаліся граматыстыя. Найбольш вядомым даследнікам гісторыі словаў гэтага перыяду быў рымскі граматысты Варон (116-27 гады да н. э.), які вызначаў этымалёгію ([[Лацінская мова|лац.]] Etymologus) як навуку, якаякаторая ўсталёўвае «чаму і з-за чаго зьявіліся словы». Прыкладам, паходжаньне лацінскага слова ''lūna'' »«месяц» ён тлумачыў, раскладваючы яго на часткі ''lū-'' (па Варону, ад дзеяслова ''lūceō'' «свяціць») і ''-na'' (ад [[Лацінская мова|лац.]] ''Noxnox'' «ноч»). Нягледзячы на ​​нястачу агульнай навуковай метадалёгіімэтадалёгіі пры тлумачэньні словаў, Варон дакладна паказваў на ролю гукавых зьменаў у гісторыі разьвіцьця лексыкі і быў блізкі да таго, каб вызначыць ролю словаўтварэньня.

У [[Сярэднявечча]] нічога прынцыпова новага ў мэтадалёгію даследаваньня ўнесена не было. Найбольш яскравым прадстаўніком сярэднявечнай этымалёгіі быў арцыбіскуп Сэвіллі ў вэстгоцкай Гішпаніі, апошні лацінскі айцец царквы і заснавальнік сярэднявечнага энцыкляпэдызма [[Ісідар Сэвільскі]] (560-636 н. Э.), якому належыць праца «Этымалёгіі» ([[Лацінская мова|лац.]] Etymologiae libri viginti). У гэтай працы Ісідар Сэвільскі зьвяртаецца да этымалёгіі, каб патлумачыць «значэнні рэчаў». Іншыя спробы сярэднявечных схаластаў выявіць этымалёгіі асобных словаў, як правіла, былі наіўнымі і негрунтоўнымі. Так, [[Ордэн дамініканаў|дамініканцы]] - сябры манаскага ордэна сьвятога[[Сьвяты Дамінік|Сьвятога Дамініка]] ([[Лацінская мова|лац.]] Dominicus) - этымалягізавалі назву свайго ордэна dominicāni, пераводзячыперакладаючы яго як «сабакі Госпада» ([[Лацінская мова|лац.]] Domini canes).

Да зьяўленьня параўнальна-гістарычнага мэтаду большасьць этымалёгіяў насіла зусім фантастычны характар. Так, [[Расейцы|расейскі]] паэт і філёлаг XVIII стагодзьдзя В. К. Трэдзіякоўскі (1703-1769) лічыў, што назва краіны [[Нарвэгія]] — гэта скажоная форма слова «Наверхия», бо гэтая краіна размешчаная ўверсе геаграфічнай мапы, а назва ''Италия'' «[[Італія]]» ўзыходзіць да слова «Удалия» (тое, што далёка), таму што краіна гэтая на многа вёрстаў выдаленая ад [[Расея|Расеі]]. Падобныя «фігурацыі» вымусілі [[Вальтэр|Вальтэра]] (1694-1778) сказаць, што «этымалёгія - гэта навука, у якой галосныя нічога, а зычныя амаль нічога ня значаць».

ІнструмэнтарІнструмантар этымалёгіі даў параўнальна-гістарычны мэтад - сукупнасьць спосабаў, якія дазваляюць даказаць сваяцтва моў і выявіць факты іх старажытнай гісторыі з апорай на параўнаньне фанэтыкі і (у меншай ступені) граматыкі. Ён узьнік у канцы XVIII — пачатку XIX з адкрыцьцём Уільямам Джонсам (1746-1794) старажытнаіндыйскай мовы санскрыту і зацьвярджэньня ў навуковым свеце тэзіса пра сваяцтва шматлікіх моваў ад Індыі да Эўропы. Пасьля сям'я роднасных моваў, якая ўключае [[Славянскія мовы|славянскія]], [[Германскія мовы|германскія]], [[Італійскія мовы|італійскія]] (зь якіх разьвіліся [[Раманскія мовы|раманскія]]), [[Кельцкія мовы|кельцкія]], індаіранскіх[[Індаіранскія мовы|індаіранскія]] і іншыя мовы, стала называцца індаеўрапейскай[[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай]], а агульная прамова - праіндаэўрапейскайпраіндаэўрапейская.

Праз чвэрць стагодзьдзя пасьля адкрыцьця [[Санскрыт|санскрыту]] [[Нямеччына|нямецкі]] вучоны Франц Боппа (1791-1867) напісаў кнігу, у якой грунтоўвалася сваяцтва індаеўрапейскіх моў. Расмус Раска (1787-1832) і Якаб Грым (1785-1863) заклалі падмурак [[Германскія мовы|германскага]] мовазнаўства. Аўгуст Фрыдрых Пот (1802-1867) першым стаў складаць табліцы фанэтычных адпаведнасьцяў для [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскіх моваў]]. А. Х. Вастокаў (1781-1864) зрабіў нямала важных адкрыцьцяў для [[Славянскія мовы|славянскіх моваў]].

Вялікі ўнёсак у параўнальна-гістарычнае мовазнаўства і этымалёгію ўнёс нямецкі навуковец [[Аўгуст Шлейхер]] (1821-1868), які займаўся вывучэньнем індаэўрапейскіх моваў, складаньнем параўнальных граматык. [[Аўгуст Шлейхер|Шлейхер]] лічыў, што чым далей індаэўрапейскія народы сыходзілі ад сваёй прарадзімы (у Сярэдняй[[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]]), тым мацней мяняліся (спрашчаліся) мовы, таму яго байка «Авечка і коні», напісаная на рэканструяванай праіндаэўрапейскай мове, была блізкая да санскрыту. Нягледзячы на ​​памылковасьць шмат якіх уяўленьняў Шлейхера, яго працы і ідэі паслужылі далейшаму развіцьцю параўнальна-гістарычнага мовазнаўства і этымалёгіі. Шлейхеру належыць ідэя «дрэва моваў» ([[Нямецкая мова|па-нямецку]]. Stammbaum; тэрмін узнік пад уплывам біялягічнай таксанаміі), таксама, дзякуючы яму, навукоўцы рана звярнулі ўвагу на літоўскую мову, матэрыял якой актыўна выкарыстоўваецца этымалёгіі (у асаблівасьці, якая займаецца славянскімі мовамі) па сённяшні дзень.

Жорсткі тэзіс моладаграматыкаў аб вяршэнстве фанэтычных законаў доўгі час захоўваўся, аднак прадстаўнік чэхаславацкай этымалягічнай школы Вацлаў Махэк (1894-1965) імкнуўся паказаць, што акрамя рэгулярных фанэтычных адпаведнасьцяў існуюць таксама нерэгулярныя адпаведнасьці, тлумачэньне якіх варта шукаць па-за рамкамі фанэтычных законаў, а зыходзячы з індывідуальных асаблівасьцяў слова. Пры гэтым, паводле Освальда Сэмэрэньі (1913-1996), Я. Л. МалкиеМалкіе (1914-1998) і А. М. Трубачову (1930-2002), галоўную ролю па-ранейшаму гуляюць фанэтычныя заканамернасьці.