Вікіпэдыя

Прусія: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
афармленьне
д афармленьне
Радок 15:
|ПасадыКіраўнікоў =
|ІмёныКіраўнікоў =
|Плошча = 297 007 км² ([[1939]] год)
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы =
|АдсотакВады =
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 1939
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва =
|Насельніцтва = 41 915 040 чал. ([[1939]])
|ШчыльнасьцьНасельніцтва =
|ЭтнічныСклад =
Радок 58:
<!--|СьцягНаступнайДзяржавы5 = Flag of Germany.svg-->
|ПершаяПадзея = Герцагства
|ДатаПершайПадзеі = [[1525]]
|Падзея1 = Унія з [[Маркграфства Брандэнбург|Брандэнбургам]]
|ДатаПадзеі1 = [[27 жніўня]] [[1618]]
|Падзея2 = Каралеўства
|ДатаПадзеі2 = [[18 студзеня]] [[1701]]
|Падзея3 = Вольная дзяржава
|ДатаПадзеі3 = [[9 лістапада]] [[1918]]
|Падзея4 = ліквідавана (фактычна)
|ДатаПадзеі4 = [[30 студзеня]] [[1934]]
|АпошняяПадзея = ліквідавана (афіцыйна)
|ДатаАпошняйПадзеі = [[25 лютага]] [[1947]]
}}
'''Пру́сія''' ({{мова-de|Preußen}}) — гістарычная назва шэрагу раёнаў ва ўсходняй і цэнтральнай [[Эўропа|Эўропе]], а менавіта:
# Населены аднайменным [[народ]]ам ([[прусы]]) рэґіён на паўднёва-ўсходнім узьбярэжжы [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]], у [[Сярэднявечча|сярэднявеччы]] заваяваны [[тэўтонскі ордэн|тэўтонскімі рыцарамі]]. Пазьней гэты рэґіён стаў звацца [[Усходняя Прусія|Ўсходняю Прусіяю]].
# Ґерцагства (з [[1525 год]]угоду), курфюрства (з [[1618 год]]угоду, пад уладаю нямецкае дынастыі [[Гагэнцолерны|Гагэнцолернаў]]). Уключала ўласна (Усходнюю) Прусію, а таксама [[Брандэнбург]]. Сталіца разьмяшчалася спачатку ў [[Кёнігсбэрг]]у, а пасьля [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовае вайны]] — у [[Бэрлін]]е. Каралеўства (з [[1701 год]]угоду).
# Тэрытарыяльнае ўтварэньне («вольная дзяржава») у рамках [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскае рэспублікі]], узьніклае пасьля падзеньня Гагэнцолернаў у [[1918 год]]зегодзе, якое ўключала большую частку былога каралеўства. У [[1947 год]]зегодзе як тэрытарыяльнае ўтварэньне Прусія была ліквідавана па рашэньні саюзьнікаў у рамках [[Другая сусьветная вайна|паваеннай]] перабудовы Эўропы.
 
== Гісторыя ==
 
=== V—XIII стагодзьдзі ===
Да XIII стагодзьдзя тэрыторыю Ўсходняе Прусіі засялялі [[прусы]]. Яны зьяўляліся аднымі з прамых пераемнікаў [[Культура баявых сякераў|культуры шнуравае керамікі]] (III—II тыс. да н. э.) якая займала амаль усю кантынэнтальную Эўропу, акрамя Міжземнамор’я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расею. Іх вылучэньне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагодзьдзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя селішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзьбярэжжы цяперашняга [[Калінінградзкая затока|Калінінградзкай затокі]]. Затым, аж да IX стагодзьдзя, прусы мігравалі на захад, да ніжняй плыні Віслы.
 
У XIII павеку гэта [[Прускі крыжовы паход|тэрыторыя была захоплена]] [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]].
Радок 95:
У 1525 Вялікі Маґістар Тэўтонскага Ордэна Альбрэхт Брадэнбургскі, пяройдучы ў пратэстанцызм, па радзе [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] сэкулярызаваў землі Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, ператварыўшы іх у свецкае ґерцаґства, зьмешчанае ў леннай залежнасьці ад Польшчы.
 
Альбрэхт таксама рэфармаваў усю дзяржаўную сыстэму. Ствараліся новыя ўрадавыя ўстановы. У 1544 годзе ў Кенігзбэрзе ўтвораны [[Кенігзбэргскі ўнівэрсытэт|унівэрсытэт]], уладкованы па ўзоры іншых нямецкіх унівэрсытэтаў. Рэформы Альбрэхта згулялі значную ролю ў разьвіцьці Прусіі, спрыялі яе эканамічнаму і культурнаму разьвіцьцю. Памёр Альбрэхт [[20 сакавіка]] [[1568 год]]угоду на 78-м годзе жыцьця ў замку Тапіаў ([[Гвардзейск]]).
 
Пасьля яго сьмерці сытуацыя ў Прусіі зноў ускладнілася. Яго хворы сын, Альбрэхт Фрэдэрэк, практычна не прымаў удзелу ў кіраваньні ґерцаґствам. З 1578 году Прусіяю сталі кіраваць рэґенты зь нямецкай дынастыі [[Гагэнцолерны|Гагэнцолернаў]]. Бо ў Альбэрта Фрэдэрыка не было сыноў, курфюрст [[Брандэнбург]]у Ёахім Фрыдрых жэніць свайго сына Яана Жыгімонта на Ганьне Прускай, дочкі Альбрэхта ў надзеі ўсталяваць дынастычнае [[сваяцтва]] і пасьля яго сьмерці далучыць землі Прусіі да Брандэнбургу. Так і здарылася. У 1618 Альбрэхт Фрэдэрык памірае і прускае ґерцаґства пераходзіць курфюрсту Брандэнбурга Яану Жыгімонту.
Радок 109:
{{Асноўны артыкул|Каралеўства Прусія}}
 
[[18 студзеня]] [[1701 год]]угоду ў [[Кёнігсбэрг]]у сын Фрыдрыха Вільгельма курфюрст Брадэнбурскі [[Фрыдрых I (кароль Прусіі)|Фрыдрых III]] быў каранаваны каралём Прусіі і прыняў тытул ''Фрыдрыха I'', пры гэтым назва Прусія была прысвоена ўсёй Брандэрбурска-Прускай дзяржаве.
 
Хоць ніякімі асоба важнымі для дзяржавы падзеямі кіраваньне Фрыдрыха I адзначана не было, каралеўскі тытул кіраўніка падняў міжнародны прэстыж Прусіі.
каралеўскі тытул кіраўніка падняў міжнародны прэстыж Прусіі.
 
Пасьля сьмерці Фрыдрыха I у [[1713 год]]зегодзе на прускі пасад уступіў [[Фрыдрых Вільгельм I]], празваны Каралём-жаўнерам. Фрыдрых-Вільгельм I перабудаваў уладныя структуры буйных гарадоў, такіх, як [[Бэрлін]], [[Кёнігсбэрг]] і [[Шчэцін|Штэтын]]. Гарады атрымлівалі прызначаных каралём штат-прэзыдэнтаў, адначасова якія робяцца старшынямі вайсковых і зямельных палатаў у дадзенай правінцыі. Падчас яго кіраваньня [[прускае войска]] стала мацнейшым войскам у Эўропе.
 
З 1740 па 1786 гг. каралём Прусіі быў [[Фрыдрых II (кароль Прусіі)|Фрыдрых II Вялікі]]. У гэты пэрыяд Прусія ўдзельнічала ў шматлікіх войнах. Ужо ў [[1740|1740 годзе]] пачынаецца [[Вайна за аўстрыйскую спадчыну]] ([[1740]]—[[1748]]1740—1748), у выніку якой Прусія захапіла вялікую частку Сілезіі.
 
У 1756—1763 гадах Прусія ўдзельнічала ў [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]], у якое атрымала перамогу, панясучы, аднак, вялікія страты. У 1757 і 1759 гадах Прусія патрывала паразу ад расейскіх войскаў у [[Грос-Эгерсдорфская бітва|бітве пры Грос-Эгерсдорфе]] і ў Кунерсдорфскай бітве. У выніку большасьць прускіх правінцыяў былі заняты або расейцамі, або аўстрыйцамі. Аднак у 1762 годзе пасьля сьмерці расейскай [[Лізавета Пятроўна|імпэратаркі Лізаветы]] прыйшэлы да ўлады [[Пётар III]] склаў з Фрыдрыхам II перамір’е і вярнуў землі, заваяваныя расейскім войскам. Усьлед за Расеяю перамір’е было складзена 22 траўня 1762 гады паміж Прусіяю і Францыяю, а 24 лістапада — перамір’е паміж Прусіяю і Аўстрыяю. У выніку вайны Прусія канчаткова ўвайшла ў круг вядучых эўрапейскіх дзяржаваў.
Радок 123 ⟶ 122:
 
Фрыдрых II сканаў у 1786 году ў [[Патсдам]]е, не пакінуўшы прамога спадчынніка.
Яго пераемнікам стаў яго пляменьнік [[Фрыдрых Вільгельм II]]. Пры ім сыстэма кіраваньня, створаная Фрыдрыхам, стала руйнавацца, і пачаўся заняпад Прусіі. Пры Фрыдрыху Вільгельме II, падчас [[Вялікая француская рэвалюцыя|Вялікае францускае рэвалюцыі]] Прусія разам з Аўстрыяю склала ядро 1-й антыфранцускай кааліцыі, аднак пасьля шэрагу паразаў была змушана падпісаць сэпаратны [[Базэльская мірная дамова (5 красавіка 1795)|Базэльскі мір]] з Францыяю ў [[1795 год]]зегодзе.
 
У 1797 годзе пасьля сьмерці Фрыдрыха Вільгельма II на пасад уступіў яго сын, [[Фрыдрых Вільгельм III]]. Фрыдрых Вільгельм апынуўся слабым і нерашучым кіраўніком. У [[Напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнах]] ён доўгі час ня мог вызначыцца, на якім ён боку. Ён абяцаў садзейнічаньне Аўстрыі, але нічога не распачаў пасьля ўварваньня ў гэту краіну Напалеона ў 1805 годзе, спадзяючыся набыць ад Францыі наўзамен за нэўтралітэт Прусіі [[Гановэр]] і іншыя землі на поўначы. 1 кастрычніка 1806 году Прусія прад’явіла Напалеону ўльтыматум, а ўжо 8 кастрычніка 1806 году Напалеон напаў на Прусію. У выніку [[прускае войска]] была разгромлена Напалеонам у [[Бітва пры Ене і Аўэрштэдце|бітвах пры Ене і Аўэрштэдце]]. Па [[Тыльзыцкі мір|Тыльзіцкаму міру]] 1807 году Прусія страціла каля паловы сваіх тэрыторыяў. У студзені 1813 году Прусія вызвалена ад напалеонаўскіх войскаў. Па выніках [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэса]] 1814—1815 гадоў Прусіі былі вернутыя Рэйнская Прусія, Вэстфалія, Познань і частка Саксоніі.
 
==== Войны за аб’яднаньне Нямеччыны ====
У [[1848]]—[[1850]]1848—1850 і [[1864]] гадах Прусія сумесна зь [[Нямецкі саюз|Нямецкім саюзам]] вяла вайну супраць [[Данія|Даніі]] за ўладаньне ґерцаґствамі Шлезьвіг і Гальштэйн (Глядзіце [[Дацка-пруская вайна 1848—1850]], [[Дацкая вайна 1864 году]]). Па выніках вайны ґерцаґства былі абвешчаны сумеснымі валадарствамі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Нямецкага саюзу.▼
 
Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў [[1866 год]]зегодзе [[Аўстра-пруска-італьянская вайна|Аўстра-Прускае вайны]]. Вынікамі гэтай вайны сталі анэксія Прусіяю тэрыторыяў [[Каралеўства Гановэр]], [[Гэсэн-Касэль|Кургэсэна]], Насаў, [[Шлезьвіг-Гальштайн]]а, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурта-на-Майне]]. Гэтыя анэксіі тэрытарыяльна злучылі рэйнскія правінцыі Прусіі з асноўнаю тэрыторыяю каралеўства і ўтварылі [[Паўночнанямецкі саюз]], які аб’яднаў 21 нямецкую дзяржаву.▼
▲У [[1848]]—[[1850]] і [[1864]] гадах Прусія сумесна зь [[Нямецкі саюз|Нямецкім саюзам]] вяла вайну супраць [[Данія|Даніі]] за ўладаньне ґерцаґствамі Шлезьвіг і Гальштэйн (Глядзіце [[Дацка-пруская вайна 1848—1850]], [[Дацкая вайна 1864 году]]). Па выніках вайны ґерцаґства былі абвешчаны сумеснымі валадарствамі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Нямецкага саюзу.
 
У [[1870]]—[[1871]]1870—1871 гадах Прусія вяла [[Франка-пруская вайна|вайну супраць Францыі]], па выніках якой да Паўночнанямецкага саюзу былі далучаны паўднёванямецкія землі — [[Вялікае герцагства Бадэн|Бадэн]], [[Каралеўства Вюртэмбэрг|Вюртэмбэрг]] і [[Каралеўства Баварыя|Баварыя]]. [[18 студзеня]] [[1871 год]]угоду, яшчэ да канчатка вайны, у Вэрсалі міністар-прэзыдэнт Прусіі [[Ота фон Бісмарк|Бісмарк]] і прускі кароль [[Вільгельм I (нямецкі імпэратар)|Вільгельм I]] абвясьцілі пра стварэньне [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].▼
▲Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў [[1866 год]]зе [[Аўстра-пруска-італьянская вайна|Аўстра-Прускае вайны]]. Вынікамі гэтай вайны сталі анэксія Прусіяю тэрыторыяў [[Каралеўства Гановэр]], [[Гэсэн-Касэль|Кургэсэна]], Насаў, [[Шлезьвіг-Гальштайн]]а, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурта-на-Майне]]. Гэтыя анэксіі тэрытарыяльна злучылі рэйнскія правінцыі Прусіі з асноўнаю тэрыторыяю каралеўства і ўтварылі [[Паўночнанямецкі саюз]], які аб’яднаў 21 нямецкую дзяржаву.
 
▲У [[1870]]—[[1871]] гадах Прусія вяла [[Франка-пруская вайна|вайну супраць Францыі]], па выніках якой да Паўночнанямецкага саюзу былі далучаны паўднёванямецкія землі — [[Вялікае герцагства Бадэн|Бадэн]], [[Каралеўства Вюртэмбэрг|Вюртэмбэрг]] і [[Каралеўства Баварыя|Баварыя]]. [[18 студзеня]] [[1871 год]]у, яшчэ да канчатка вайны, у Вэрсалі міністар-прэзыдэнт Прусіі [[Ота фон Бісмарк|Бісмарк]] і прускі кароль [[Вільгельм I (нямецкі імпэратар)|Вільгельм I]] абвясьцілі пра стварэньне [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].
 
З гэтай даты пачынаецца гісторыя Прусіі ў складзе адзінай Нямецкай дзяржавы.
Радок 164 ⟶ 162:
 
==== Прусія ў эпоху Трэцяга райху ====
Пасьля прыходу [[30 студзеня]] [[1933 год]]угоду да ўлады ў Нямеччыне [[НСДАП|нацыянал-сацыялістаў]] Прусія працягвала заставацца ў складзе Нямеччыны на адмысловым становішчы. Ужо 30 студзеня [[райхскамісар]]ам Прусіі стаў віцэ-канцлер у [[Кабінэт Гітлера|сфармаваным урадзе]] [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]] [[Франц фон Папэн]]<ref>К. А. Залесский. "НСДАП. Власть в Третьем рейхе". М., [[Эксмо]], 2005. С. 411</ref>.
 
Пасьля ўводзін пастоў імпэрскіх намеснікаў ([[штатгальтэр|райхсштатгальтэраў]]) у землях Нямеччыны з [[7 красавіка]] [[1933 год]]угоду і да свае сьмерці [[30 красавіка]] [[1945 год]]угоду імпэрскім намесьнікам Прусіі быў сам А. Гітлер, а яе [[Міністр-прэзыдэнт|міністрам-прэзыдэнтам]] з [[11 красавіка]] 1933 да [[23 красавіка]] 1945 году<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007772 Hermann Goring: Timeline<!-- Загаловак дададзены ботам -->]</ref> быў прэзыдэнт Райхстага [[Герман Герынг]]. Яму ж 30 студзеня [[1935 год]]угоду А. Гітлер даручыў адначасова выконваць яго абавязкі райхсштатгальтэра Прусіі, але фармальна застаючыся часткаю прускай дзяржавы<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/14207/ПРУСІЯ ПРУССИЯ] - Советская историческая энциклопедия</ref>.
 
=== Ліквідацыя Прусіі ===
Радок 187 ⟶ 185:
У 1914 годзе плошча тэрыторыі Прусіі складала 354 490 км².
 
Насельніцтва Прусіі па гадах ([[1740]]—[[1939]]1740—1939)
 
{| class="standard"
Радок 249 ⟶ 247:
* [[Ордэн Лебедзя]] ({{мова-de|Schwanenorden}})
* [[Ордэн Кароны (Прусія)|Ордэн Кароны]] ({{мова-de|Kronen-Orden}})
* [[Каралеўскі ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Koniglicher Hausorden von Hohenzollern}}; [[18 студзеня]] [[1851]] году)
* [[Каралеўскі прускі ордэн Сьвятога Яана]] ({{мова-de|Koniglich Preu?ischer St Johanniterorden}})
* [[Княжы ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Hausorden von Hohenzollern}})
Радок 267 ⟶ 265:
* ''Scriptores rerum Prussicarum – Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit'' (T. Hirsch, M. Töppen und E. Strehlke, Hrsg.), mit deutschsprachigen Anmerkungen, fünf Bände (1861–1874), [http://books.google.de/books?id=YX8OAAAAYAAJ&pg=PR3 Band 1], [http://books.google.de/books?id=OsvtAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 2], [http://books.google.de/books?id=qtftAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 3].
* ''Die preußische Landesgesetzgebung – Sammlung von Textausgaben'' (Max Apt, Hrsg.). Buchhandlung des Waisenhauses, Halle/S. u. Berlin 1933–1935. Etwa 14 Bände (mit Nachträgen).
* Kurt Adamy, Kristina Hübener (Hrsg.): ''Geschichte der Brandenburgischen Landtage. Von den Anfängen 1823 bis in die Gegenwart''. Verlag für Berlin-Brandenburg, 1999, {{ISBN |3-930850-71-0}}.
* Udo Arnold: ''Preußen und Berlin''. Lüneburg 1981.
* Udo Arnold: ''Preußen als Hochschullandschaft im 19./20. Jahrhundert''. Lüneburg 1992.
* Udo Arnold: ''Preußische Landesgeschichte''. Petersberg 2001.
* Dirk Blasius (Hrsg.): ''Preußen in der deutschen Geschichte''. Verlagsgruppe Athenäum, Hain, Scriptor, Hanstein, Königstein/Taunus 1980, {{ISBN |3-445-02062-0}}. Mit Auswahlbibliografie und Personenregister.
* Peter Brandt, Reiner Zilkenat (Hrsg.): ''Preußen. Ein Lesebuch''. LitPol Verlag, Berlin 1981, {{ISBN |3-88279-021-0}}.
* ''Handbuch der preußischen Geschichte'', hrsg. im Auftrag der Historischen Kommission zu Berlin:
** Band 1: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Das 17. und 18. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 2009.
** Band 2: Otto Büsch (Hg.): ''Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 1992.
** Band 3: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Vom Kaiserreich zum 20. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Berlin New York 2000.
* Otto Büsch, Wolfgang Neugebauer (bearb. u. Hg.): ''Moderne Preußische Geschichte 1648–1947. Eine Anthologie''. 3 Bde., Walter de Gruyter, Berlin New York 1981 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 52/1-3. Forschungen zur Preußischen Geschichte), {{ISBN |3-11-008324-8}}.
* Otto Büsch, Monika Neugebauer-Wölk (Hrsg.): ''Preußen und die revolutionäre Herausforderung seit 1789. Ergebnisse einer Konferenz''. Berlin 1991 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 78. Forschungen zur preußischen Geschichte), {{ISBN |3-11-012684-2}}.
* Christopher Clark: ''Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600–1947''. bpb 2007, {{ISBN |978-3-89331-786-8}}.
* Beate Engelen: ''Soldatenfrauen in Preußen''. Münster 2005 (Herrschaft und soziale Systeme in der Frühen Neuzeit, Bd. 7), {{ISBN |3-8258-8052-4}}.
* Gerhard Friedrich: ''Fontanes preußische Welt. Armee – Dynastie – Staat''. Baltica Verlag, Flensburg 2001, {{ISBN |3-934097-12-X}}.
* Oswald Hauser: ''Preußische Staatsraison und nationaler Gedanke''. Neumünster 1960
* Oswald Hauser: ''Preußen, Europa und das Reich''. Köln 1987
* Klaus Herdepe: ''Die Preußische Verfassungsfrage 1848''. ars et unitas, Neuried 2003 (Deutsche Universitätsedition, Bd. 22), {{ISBN |3-936117-22-5}}.
* Reinhart Koselleck: ''Preußen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791 bis 1848''. Klett-Cotta, Stuttgart 1987, {{ISBN |3-608-95483-X}}.
* Wolfgang Neugebauer: ''Die Geschichte Preußens. Von den Anfängen bis 1947''. Piper, München 2006, {{ISBN |3-492-24355-X}}.
* Uwe A. Oster: ''Preußen. Geschichte eines Königreichs''. Piper, München 2010, {{ISBN |3-492-05191-X}}.
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen. Geschichte eines Staates. Bilder und Zeugnisse''. Ullstein, Frankfurt a.M., Berlin 1992 (zuerst Frankfurt a.M., Berlin: Propyläen Verlag, 1966, 1967), {{ISBN |3-550-08585-0}}.
* Julius H. Schoeps: ''Preußen, Geschichte eines Mythos''. 2. erw. Aufl., Bebra Verlag, Berlin 2001, {{ISBN |3-89809-030-2}}.
* Eberhard Straub: ''Eine kleine Geschichte Preußens''. Siedler, Berlin 2001, {{ISBN |3-88680-723-1}}.
* Friedemann Bedürftig (Hrsg.): ''Preußisches Lesebuch. Bilder, Texte, Dokumente''. Unipart-Verlag, Stuttgart 1981, {{ISBN |3-8122-8101-5}}.
* Marion Gräfin Dönhoff: ''Preußen. Maß und Maßlosigkeit''. Goldmann, München 1998, {{ISBN |3-442-75517-4}}.
* Hans Dollinger: ''Preußen. Eine Kulturgeschichte in Bildern und Dokumenten''. Prisma, Gütersloh 1985, {{ISBN |3-570-09624-6}}. Mit einem Vorwort von Marion Gräfin Dönhoff und einer synchronoptischen Zeittafel zur Geschichte und Kultur Preußens.
* Bernt Engelmann: ''Preußen. Land der unbegrenzten Möglichkeiten''. München 1981, {{ISBN |3-442-11300-8}}.
* Joachim Fernau: ''Sprechen wir über Preußen. Die Geschichte der armen Leute''. Herbig Verlag, Berlin und München 1999, {{ISBN |3-7766-2132-X}}.
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Krieg und Frieden. Der Weg ins Deutsche Reich''. Droemer Knaur, München und Zürich 1981, {{ISBN |3-426-26043-3}}. Mit 50 Abbildungen, Zeittafel 1786–1871, Literaturverzeichnis, Register und Bildnachweis.
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Gloria. Der Aufstieg eines Staates''. Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 2007, {{ISBN |978-3-404-64227-4}}.
* Sebastian Haffner: ''Preußen ohne Legende''. Gruner u. Jahr, Hamburg 1979, {{ISBN |3-442-11511-6}}. Mit 8 Karten, Zeittafel von 1134 bis 1947, Personenregister und Bildnachweis; Bildteil von Ulrich Weyland.
* Sebastian Haffner, Wolfgang Venohr: ''Preußische Profile''. Ullstein, Berlin 2001, {{ISBN |3-548-26586-3}}.
* Alwin Hanschmidt, ''Die Grafschaft Lingen und Brandenburgs-Preußens Expansion nach Westen''. In: Emsländische Geschichte Bd. 13, Haselünne 2006, S. 425–440.
* Ludwig Hüttel: ''Friedrich-Wilhelm von Brandenburg der Große Kurfürst 1620–1688'', Süddeutscher Verlag, München 1981, {{ISBN |3-7991-6108-2}}.
* Ingrid Mittenzwei, Erika Herzfeld: ''Brandenburg-Preußen 1648 bis 1798. Das Zeitalter des Absolutismus in Text und Bild''. Berlin (Ost) 1987, {{ISBN |3-373-00004-1}}. Anhang mit Sigelverzeichnis, Personenregister und Bildnachweis.
* Heinz Ohff: ''Preußens Könige''. Pieper Verlag, München Zürich 2001, {{ISBN |3-492-23359-7}}. Mit 39 S/w-Abbildungen, einer Zeittafel, einer Auswahlbibliografie und einem Personenregister.
* Wolfgang Ribbe, Hansjürgen Rosenbauer (Hrsg.): ''Preußen. Chronik eines deutschen Staates''. Berlin 2000, {{ISBN |3-87584-023-2}}. Begleitbuch zur gleichnamigen sechsteiligen Fernsehreihe, mit zahlreichen Abbildungen.
* Johannes Rogalla von Bieberstein: ''Preußen als Deutschlands Schicksal'', München 1981, {{ISBN |3-597-10336-7}}.
* Jürgen W. Schmidt (Hg.): ''Polizei in Preußen im 19. Jahrhundert'', Ludwigsfelde 2011, {{ISBN |978-3-933022-66-0}}.
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen gestern und morgen.'' Preussen Verlag, Eutin-Fissau, Essay.
* Kerski, Basil (Hrsg.): ''Preußen – Erbe und Erinnerung. Essays aus Polen und Deutschland.'' Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., 1. Aufl., 2005, {{ISBN |978-3-936168-17-4}}.
* ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Fünfbändiger Katalog zur gleichnamigen Ausstellung der Berliner Festspiele vom 15. August–15. November 1981 im Gropius-Bau in Berlin, Rowohlt, Reinbek 1981.
** Band 1 ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Hg. von Gottfried Korff, 1500-{{ISBN |3-499-34001-1}}.
** Band 2 ''Preußen. Beiträge zu einer politischen Kultur''. Hg. von Manfred Schlenke, 1000-{{ISBN |3-499-34002-X}}.
** Band 3 ''Preußen. Zur Sozialgeschichte eines Staates''. Bearb. von Peter Brandt, 1000-{{ISBN |3-499-34003-8}}.
** Band 4 ''Preußen. Dein Spree-Athen. Beiträge zu Literatur, Theater und Musik in Berlin''. Hg. von Hellmut Kühn, 1000-{{ISBN |3-499-34004-6}}.
** Band 5 ''Preußen im Film. Eine Retrospektive der Stiftung Deutsche Kinemathek''. Hg. von Axel Marquardt und Heinz Rathsack, 1000-{{ISBN |3-499-34005-4}}.
 
== Вонкавыя спасылкі ==
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Прусія»