Вікіпэдыя

Чукоцкая мова: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
→‎Цікавыя факты: артаграфія
д афармленьне
Радок 4:
|Краіны ўжываньня = [[Расея|Расеі]]
|Рэгіён = [[Чукоцкая аўтаномная акруга]], [[Камчацкі край]], [[Якутыя]]
|Клясыфікацыя = [[чукоцка-камчацкія мовы мовы|Чукоцка-камчацкая сям'ясям’я]]
* [[чукоцка-карацкія мовы|Чукоцка-карацкая галіна]]
|Афіцыйная мова ў =
Радок 17:
|Шырыня выявы =
}}
'''Чукоцкая мова''' (саманазва: ''ԓыгъоравэтԓьэн йиԓыйиԓ'', вымаўл. {{IPA|[ɬǝɣˀorawetɬˀɛn jiɬǝjiɬ]}}) — мова чукоцка-карацкае галіны чукоцка-камчацкае моўнае сям'і, на якой размаўляе народ [[чукчы]]. Распаўсюджаная на крайнім усходзе [[Расея|Расеі]], пераважна ў [[Чукоцкая аўтаномная акруга|Чукоцкай аўтаномнай акрузе]], а таксама на паўночным усходзе было Карацкай аўтаномнай акругі і ў Ніжне-Калымскім раёне [[Якутыя|Якутыі]]. Паводле перапісу насельніцтва ў Расеі [[2002]] году, з 15 700 чукчаў на мове размаўляла блізу 7 7007700 чал., 500 чалавек размаўляла толькі па-чукоцку. Веданьне мовы скарачаецца, і большасьць чукчаў на цяперашні момант валодае [[расейская мова|расейскай]]. Знаходзіцца ў сьпісе моваў пад пагрозаю зьнікненьня паводле [[ЮНЭСКАЮНЭСКО]].
 
Тэрміны «чукоцкі», «чукчы» і г. д. паходзіць ад чукоцкага слова ''Čävča'' ({{мова-be|«чалавек, у якога шмат аленяў»}}), якім чукчы называлі сваіх [[тунгуса-маньчжурскія мовы|тунгуса-маньчжурскіх]] суседзяў. Саманазва чукчаў — ''ԓыгъоравэтԓьэт'', аднакарэнным словам у чукчаў пазначаецца й саманазва мовы.
 
== Выкарыстаньне ==
Радок 26:
== Асноўная характарыстыка ==
=== Пісьмовасьць ===
Да [[1931]] году чукоцкая мова ня мела замацаванай артаграфіі, між тым, у пэрыяд [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] ст.стагодзьдзя ставіліся спробы складаньня рэлігійных тэкстаў па-чукоцку. У пачатку [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст.стагодзьдзя расейскім этнографам і лінгвістам Уладзімерам Багаразам у чукоцкага пастуха Тэневіля былі знойдзеныя ўзоры піктаграфічнага пісьма, якое было ягоным уласным вынаходніцтвам і не выкарыстоўваліся за межамі яго стойбішча. Падобныя сыстэмы выкарыстоўваліся гандляром Антымаўле на ўсходзе Чукоткі.
 
Першы афіцыйны альфабэт для чукоцкае мовы быў распрацаваны Багаразам у [[1931]] годзе на [[лацінскі альфабэт|лацінскай]] аснове:
 
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
Радок 77:
|}
 
У [[1937]] годзе чукоцкі альфабэт быў пераведзены на [[кірыліца|кірылічную]] аснову. Напачатку ён адрозьніваўся ад расейскага толькі наяўнасьцю дыграфаў К’к’, Н’н’, аднак у 1950-х гг. яны былі замененыя на спэцыяльныя літары — Ӄӄ, Ӈӈ, пры гэтым новая вэрсія альфабэту стала выкарыстоўвацца толькі ў навучальных матэрыялах, у той час як у прэсе працягвалася выкарыстаньне старой артаграфіі. Напрыканцы 1980-х гадоў літара Лл была замененая на Ԓԓ у мэтах пазьбяганьня блытаніны і вымаўленьня чукоцкага ''л'' на расейскі ўзор. Цяперашні чукоцкі альфабэт выглядае наступным чынам:
 
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
Радок 206:
Інкарпарацыя ў чукоцкай мове зьвязаная з уключэньнем у форму слова дадатковых словаў. Такое спалучэньне характарызуецца агульным націскам і агульнымі формаўтваральнымі афіксамі. Словамі, якія маюць уласьцівасьць уключэньня, звычайна зьяўляюцца назоўнікі, дзеясловы й дзеепрыметнікі, часам прыслоўі. Уключацца могуць асновы назоўнікаў, лічэбнікаў, дзеясловаў і прыслоўяў (напр., ''га-пойг-ы-ма'' — «з кап'ём», ''га-таӈ-пойг-ы-ма'' — «з добрым кап'ём»; ад ''пойг-ы-н'' — «кап'ё», ''ны-тэӈ-ӄин'' — «добры», аснова — ''тэӈ/таӈ''). Часам могуць уключацца дзьве, тры і больш асноваў<ref name=chuk/>.
 
Словаскладаньне ў чукоцкай мове прама зьвязанае са зьявай інкарпарацыі, большасьць складаных словаў разьвіліся менавіта з-за яе. У некаторых комплексах даволі складана правесьці мяжу між словаскладаньнем ды інкарпарацыяй. Аднак шырока разьвітае й непасрэднае складаньне словаў (напр., ''калетко-ран'' — «школа», літаральна — «пісаньня дом»; ''вэлытко-ран'' — «крама», літаральна — «дом гандлю», «гандлёвы дом»). Вялікі пляст падобнае лексыкі паўстаў у [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст.стагодзьдзі празь зьмены ў быце чукчаў. Зрэшты, большасьць такіх словаў ва ўжытку замяняецца на лягчэйшыя расейскія запазычаньні (напр., ''кэлитку-кэликэл'' — «сшытак», літаральна — «пісьмовая папера» > ''тетрат'' — параўн. з расейскім ''тетрадь'').
 
== Кантакты ==
Радок 216:
Паводле папярэдніх зьвестак, у межах кожнага з дыялектаў могуць быць вылучаныя асобныя гаворкі. Чукоцкая [[дыялекталёгія]] дасьледжаная слаба; аднак можна ўпэўнена сьцьвярджаць, што выкарыстоўваньне літаратурнае мовы не выклікае цяжкасьцяў у ніводнае з тэрытарыяльнае групы чукчаў.
 
== Аасаблівасьці ==
== Цікавыя факты ==
Аасаблівасьцю чукоцкае мовы ёсьць рознае вымаўленьне ў мужчынаў і жанчынаў. Датычна жанчын існуе [[табу]] на вымаўленьне імёнаў сваякоў мужа і фанэтычна падобных словаў. Існуе розьніца ў вымаўленьні звычайнае лексыкі: у выпадку, калі мужчыны вымаўляюць гук ''р'' або спалучэньне ''рк'', у жаночым маўленьні выступае ''ц'' (напрыклад, «морж» у чукоцкім мужчынскім маўленьні гучыць як ''рыркы'', у жаночым — як ''цыццы'').
 
== Крыніцы ==▼
{{Крыніцы}}▼
 
== Літаратура ==
Радок 223 ⟶ 226:
* Bogoras, Waldemar, 1901. „The Chukchi of Northeastern Asia”, ''American Anthropologist'', New Series, Vol. 3, No. 1 (Jan–Mar, 1901), ст. 80–108
* Bogoras, W., 1922. „Chukchee”. In ''Handbook of American Indian Languages'' II, ed. F. Boas, Washington, D.C.
* Comrie, B., 1981. ''The Languages of the Soviet Union'', Cambridge: Cambridge University Press (Cambridge Language Surveys). {{ISBN |0-521-23230-9}} (hardcover) and {{ISBN |0-521-29877-6}} (paperback)
* De Reuse, Willem Joseph, 1994. ''Siberian Yupik Eskimo: The Language and Its Contacts with Chukchi'', Univ. of Utah Press, {{ISBN |0-87480-397-7}}
* Dunn, Michael, 2000. „Chukchi Women's Language: A Historical-Comparative Perspective”, ''Anthropological Linguistics'', Vol. 42, No. 3 (Fall, 2000), ст. 305–328
* Nedjalkov, V. P., 1976. „Diathesen und Satzstruktur im Tschuktschischen”. In: Ronald Lötzsch (ed.), ''Satzstruktur und Genus verbi'' (Studia Grammatica 13). Berlin: Akademie-Verlag, ст. 181-211.
* Priest, Lorna A. (2005). „[http://scripts.sil.org/cms/scrIpts/render_download.php?site_id=nrsi&format=file&media_id=Cyrillic_2005-08-09&filename=N2933.pdf Proposal to Encode Additional Cyrillic Characters]”.
* {{Кніга|аўтар = П. Я. Скорик.|частка = |загаловак = Грамматика чукотского языка. Часть вторая. Глагол, наречие, служебные слова|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ленинград|выдавецтва = Наука|год = 1977|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* Weinstein, Charles, 2010. ''Parlons tchouktche''. Paris: L'Harmattan. {{ISBN |978-2-296-10412-9}}
 
== Вонкавыя спасылкі ==
Радок 238 ⟶ 241:
* [http://www.omniglot.com/writing/chukchi.htm Chukchi language, alphabet and pronunciation]. Omniglot
* {{Кніга|аўтар = А. П. Володин, П. Я. Скорик|частка = |загаловак = ЧУКОТСКИЙ ЯЗЫК|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics4/volodin-skorik-97.htm|адказны = |выданьне = Языки мира. Палеоазиатские языки.|месца = М.|выдавецтва = |год = 1997|том = |старонкі = 23-39|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
 
▲== Крыніцы ==
▲{{Крыніцы}}
 
{{Афіцыйныя мовы ў Расеі}}
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Чукоцкая_мова»