Расея: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д Рэдагаваньні 178.121.129.171 (гутаркі) скасаваныя да папярэдняй вэрсіі Глеб Бераставы |
д аздобіў выявамі |
||
Радок 49:
У 10 стагодзьдзі заходняя частка сёньняшняе эўрапейскае Расеі ўваходзіла ў г. зв. «[[Старажытнаруская дзяржава|Старажытнарускую дзяржаву]]» ці «Кіеўскую Русь» з цэнтрам у Кіеве. Улада належала дынастыі Рурыкавічаў, якія праводзілі пасьлядоўную палітыку ўмацаваньня сваёй дзяржавы. Кіеўскі князь Алег ўзначаліў два паходы на [[Канстантынопаль]]. А ў [[988]] годзе Кіеўскі князь Уладзімер прыняў хрысьціянства паводле грэцкага абраду. У [[10 стагодзьдзе|10]]—[[14 стагодзьдзе|14 стагодзьдзях]] на сярэднім цячэньні Волгі ды ў Прыкам’і знаходзілася [[Волская Булґарыя]]. У [[12 стагодзьдзе|12]]—[[14 стагодзьдзе|14 стагодзьдзях]] на тэрыторыі Расеі ўтварыліся [[Наўгародзкая рэспубліка]], [[Уладзіміра-Суздальскае княства|Уладзімера-Суздальскае]] ды іншыя княствы. У 12 стагодзьдзі гэтыя славянскія княствы, Волская Булґарыя і іншыя дзяржавы Ўсходняе [[Эўропа|Эўропы]] трапілі пад нашэсьце [[манголы|манголаў]] ([[1237]]—[[1242]]), на 250 гадоў на тэрыторыі ўсходніх славянаў усталявалася [[мангольскае іга]]. У пэрыяд ад 1300 да 1323 году галоўным цэнтрам рускіх зямель быў Уладзімер, барацьбу зь якім вялі Масква ды [[Цьвер]]. Адначасова з усіх рускіх зямель даніну зьбірала [[Залатая Арда]]. Пад мангольскім ігам паўстала [[Маскоўскае княства]]. З дапамогаю інтрыгаў, заваяваньня ляяльнясьці манголаў, пераводу рэліґійнага цэнтру Расеі ў [[Масква|Маскву]], маскоўскія князі атрымалі вялікі аўтарытэт. З маскоўскага княства пачала сваю гісторыю расейская дзяржаўнасьць. Мангольскае іга закончылася выгнаньнем захопнікаў аб’яднанымі сіламі расейскіх княстваў ([[Кулікоўская бітва]], [[1380]] г.; «стаяньне на рацэ Ўгры», [[1480]] г.).
[[Файл:Ivan the Terrible (cropped).JPG|міні|200пкс|зьлева|[[Іван Жахлівы]] праацы [[Віктар Васьняцоў|Васьняцова]].]]
У 14—[[16 стагодзьдзе|16 стагодзьдзях]], пасьля заваёву Наўгародзкае рэспублікі, Масква канчаткова стала адзіным цэнтрам аб’яднаньня ўсходнеславянскіх княстваў паўночнага ўсходу. Сярэдзіна 15 стагодзьдзя — праўленьне [[Іван Жахлівы|Івана Жахлівага]], пэрыяд цэнтралізацыі ўлады і жорсткага кантролю (Апрычніна). Разам з гэтым актыўна праводзілася вонкавая палітыка — напрацягу 1454—1467 гадоў ішла Лівонская вайна за выход да Балтыйскага мора. Напрыканцы 16 — у сярэдзіне [[17 стагодзьдзе|17 стагодзьдзя]] аформілася прыгоннае права. У пачатку 17 стагодзьдзя Маскоўскае княства перажыла швэдзкую і польска-літоўскую інтэрвэнцыі. У сярэдзіне 17 стагодзьдзя [[Украіна|Ўкраіна]] ўвайшла ў склад Расеі на правох аўтаноміі.
[[Файл:Peter der-Grosse 1838.jpg|міні|200пкс|[[Пётар I]] быў першым расейскім імпэратарам.]]
Рэформы, праведзеныя імпэратарам [[Пётар I|Пятром I]] (канец 17 стагодзьдзя — першая чвэрць [[18 стагодзьдзе|18 стагодзьдзя]]) мелі вялізны ўплыў на сацыяльна-эканамічнае разьвіцьцё краіны, паспрыялі значнай мадэрнізацыі Расеі. Перамога ў [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночнай Вайне]] [[1700]]—[[1721]] гг. дала Расеі выйсьце да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]].
Радок 62:
=== [[20 стагодзьдзе|20]]—[[21 стагодзьдзе|21 стагодзьдзі]] ===
[[Файл:Lenintribune.jpg|міні|220пкс|зьлева|Лідэр [[Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Кастрычніцкай рэвалюцыі]] [[Уладзімер Ленін|Ўладзімер Ленін]]]]
[[Расейска-японская вайна]] 1904-05 гадоў каталізавала разьвіцьцё рэвалюцыйных настрояў у грамадзтве, што прывяло да [[Рэвалюцыя 1905 году|Рэвалюцыі 1905 году]]. Пасьля рэвалюцыі заснаваная [[Дзяржаўная Дума]]. Расея брала ўдзел у [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай Вайне]] [[1914]]—[[1918]] гг. на баку краінаў [[Антанта|Антанты]].
Радок 72 ⟶ 73:
У студзені [[1918]] году ўтвораная [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка]] (РСФСР). У [[1921]] г. была прынятая [[Новая эканамічная палітыка]] (нэп), што ўяўляла сабою часовае і частковае вяртаньне рынкавых прынцыпаў у эканоміку. [[30 сьнежня]] [[1922]] Расея разам з камуністычнымі [[Украіна|Ўкраінаю]], [[Беларусь|Беларусяй]] і Закаўкаскаю Фэдэрацыяй утварылі [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] (СССР). Далейшае разьвіцьцё Расеі ў ХХ стагодзьдзі непарыўна зьвязанае з СССР.
[[12 чэрвеня]] [[1990]] Зьезд народных дэпутатаў Расеі прыняў Дэклярацыю аб Дзяржаўным Сувэрэнітэце Расейскае Фэдэрацыі. У [[1991]] годзе ўведзеная пасада [[Прэзыдэнт Расеі|прэзыдэнта РФ]]. У верасьні [[1993]] указам прэзыдэнта ліквідаваная сыстэма Саветаў, у сьнежні 1993 прынятая [[Канстытуцыя Расеі]]. На сучасным этапе Расея ажыцьцяўляе пераход ад камуністычнага таталітарызму і камандна-плянавай эканомікі да дэмакратыі і рынкавай эканомікі.
== Дзяржаўны лад ==
=== Форма праўленьня і органы дзяржаўнай ўлады ===
[[Файл:Moscow Kremlin from Kamenny bridge.jpg|міні|230пкс|[[Маскоўскі Крэмль]]. Працоўная рэзыдэнцыя прэзыдэнта Расейскае фэдэрацыі.]]
Паводле формы праўленьня Расея зьяўляецца [[прэзыдэнцкая рэспубліка|прэзыдэнцкай рэспублікай]]. Дзейная Канстытуцыя была прынята [[12 сьнежня]] [[1993]] году на рэфэрэндуме. Дзяржаўная ўлада ў Расейскай Фэдэрацыі зьдзяйсьняецца на аснове падзелу на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Органы заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады самастойныя. Глава дзяржавы — [[Прэзыдэнт Расеі|Прэзыдэнт Расейскай Фэдэрацыі]]. Прэзыдэнт абіраецца на 4 году на аснове ўсеагульнага роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаваньні. Адна і тая ж асоба ня можа займаць пасаду Прэзыдэнта больш за два тэрміна запар. Пасьля паправак да Канстытуцыі, якія ўступілі ў сілу 31 сьнежня 2008 году, на ўсіх наступных выбарах Прэзыдэнт будзе выбірацца на тэрмін шэсьць гадоў<ref>Фэдэральны закон Расейскай Фэдэрацыі — папраўка да Канстытуцыі Расейскай Фэдэрацыі ад 30 сьнежня 2008 году № 6-ФКЗ «Аб зьмяненьні тэрміну паўнамоцтваў Прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі і Дзяржаўнай Думы»</ref>.
Радок 105 ⟶ 104:
=== Зьнешняя палітыка ===
==== Дачыненьні зь Беларусьсю ====
Дыпляматычныя дачыненьні ўрады ўстанавілі [[28 чэрвеня]] [[1992]] году<ref>[http://president.gov.by/by/press46998.html#doc Беларусь гатова на цеснае супрацоўніцтва з Расіяй, з улікам інтарэсаў беларускага народа]// Афіцыйны інтэрнэт-партал прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь. 28 чэрвеня [[2007]]</ref>.
Радок 139 ⟶ 137:
== Геаграфія ==
[[Файл:Elbrus North 195.jpg|міні|220пкс|Гара [[Эльбрус]] — найвышэйшая кропка [[Каўкаскія горы|Каўказ]]у]]
[[Файл:Archangelsk taiga.JPG|міні|240пкс|зьлева|Зіма ў [[Архангельская вобласьць|Архангельскай вобласьці]].]]
Расейская Фэдэрацыя — самая вялікая па плошчы дзяржава сьвету і мае самыя працяглыя ў сьвеце сухапутныя і марскія межы. На захадзе Расея амываецца [[Чорнае мора|Чорным]] і [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морамі]], мяжуе з [[Украіна]]ю, [[Беларусь|Беларусяй]], [[Польшча]]ю і [[Летува|Летувой]] (сваім эксклявам [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьцю]]), [[Латвія]]й, [[Эстонія]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Нарвэгія]]й; на поўначы амываецца [[Арктычны акіян|Арктычным акіянам]]; на ўсходзе амываецца [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]]; на поўдні мяжуе з [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]], [[Кітай|Кітаем]], [[Манголія]]й, [[Казахстан]]ам (самая працяглая міждзяржаўная сухапутная мяжа), [[Азэрбайджан]]ам і [[Грузія]]й. Агульная працягласьць межаў Расеі — 60 933 км (зь іх 38 808 км — марскія межы).
Радок 148:
== Эканоміка ==
[[Файл:MIBC 9th May 2012.jpg|міні|250пкс|Міжнародны бізнэсовы раён «[[Масква-сіці]]».]]
Расея — некалі прамыслова разьвітая краіна, перажывае крызу пасьля распаду СССР, савецкае эканомікі і эканамічных сувязяў з былымі рэспублікамі і краінамі Ўсходняга блёку.
Радок 158 ⟶ 159:
[[Земляробства]] дае каля 40% агульнае прадукцыі [[Сельская гаспадарка|сельскае гаспадаркі]], [[жывёлаводзтва]] — звыш 60%. Больш як 4/5 пашні прыходзіцца на Цэнтральнае Паволжжа, Паўночны [[Каўкаскія горы|Каўказ]], [[Урал]] і Заходні [[Сыбір]]. Асноўныя сельскагаспадарчыя культуры: [[зернавыя]], [[цукровы бурак]], [[сланечнік]], [[бульба]], [[лён]].
На тэрыторыі Расеі функцыянуюць аб’яднаныя энэрґетычныя сыстэмы Цэнтру, Паўночнага Захаду, Паволжжа, Паўночнага Каўказу, Сыбіру, Далёкага Ўсходу. Расея мае буйную сетку трубаправодаў. Важныя элемэнты водных сыстэмаў: Беламора-балтыйскі канал, канал імя Масквы, Волга-Донскі канал, Волга-Балтыйскі шлях. Важную ролю грае марскі транспарт. Буйныя порты: [[Санкт-Пецярбург]], [[Калінінград]], [[Мурманск]], [[Архангельск]], [[Новарасейск]], [[Уладзівасток]], [[Находка]]. У Расеі ёсьць звыш за 100 [[курорт]]аў: на ўзьбярэжжы [[Чорнае мора|Чорнага мора]], група курортаў Каўкаскіх Мінэральных Водаў і інш.
== Культура ==
[[Файл:Lomonosovportrait.jpg|міні|200пкс|зьлева|[[Міхаіл Ламаносаў]]. Расейскі паэт, вынаходнік і навукоўца]]
Культура Расеі грунтуецца на [[расейская мова|расейскай мове]], якая пачала фармавацца напрацягу [[15 стагодзьдзе|14]]—[[15 стагодзьдзе|15 стагодзьдзяў]]. Істотны ўнёсак у фармаваньне літаратурнай расейскай мовы зрабілі [[Міхаіл Ламаносаў]] ды [[Аляксандар Пушкін]]. Выдітныя постаці расейскай літаратуры ў 18 стагодзьдзі [[Міхаіл Лермантаў]], [[Мікалай Гогаль]], [[Фёдар Цютчаў]], [[Фёдар Дастаеўскі]] ды [[Леў Талстой]]. Драматычныя творы [[Антон Чэхаў|Антона Чэхава]] займелі шырокую папулярнасьць ва ўсім сьвеце. Літаратура Расеі 20 стагодзьдзя часткова сфармавалася пад уплывам дзяржаўнай камуністычнай ідэалёгіі. З выбітных аўтараў 20 стагодзьдзя можна назваць [[Сяргей Ясенін|Сяргея Ясеніна]], [[Уладзімер Маякоўскі|Уладзімера Маякоўскага]], [[Аляксандар Твардоўскі|Аляксандра Твардоўскага]]. Вялікі ўнёсак у папулярызацыю расейскай культуры зрабілі дзеячы эміграцыі — [[
На тэрыторыі Расеі выяўленыя помнікі часоў [[палеаліт]]у<ref>Э. А. Петэрсон. Расея (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва) // {{Літаратура/БелЭн|10к}} С.338.</ref>. Культура выяўленчага мастацтва пачынала разьвівацца ў плыні [[Праваслаўе|праваслаўя]] — іконы ды фрэскі ў цэрквах пераважна ананімныя. Вяршыняў іканапіснага майстэрства дасягнулі [[Андрэй Рублёў]], [[Феафан Грэк]], [[Дыянісій]]. У 18 стагодзьдзі [[Фёдар Рокатаў]], [[Зьміцер Лявіцкі]] ды [[Уладзімер Баравікоўскі]] вучацца ў францускіх ды італьянскіх жывапісцаў, закладаюць падмурак расейскага жывапісу. 19 стагодзьдзе — эпоха клясычнага расейскага пэйзажу. Ісак Левітан, Архіп Куінджы, Аляксей Саўрасаў, Васіль Сурыкаў ды Іван Шышкін стварылі непаўторныя паводле калярыту карціны. Напачатку 20 стагодзьдзя [[Казімер Малевіч]] стварыў новы мастацкі стыль — супрэматызм.
| |||