Крымскататарская мова: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма апісаньня зьменаў |
д дапаўненьне, артаграфія, стыль |
||
Радок 1:
{{Інфармацыя пра мову
| Назва мовы =
| Назва мовы ў арыгінале =
| Краіны ўжываньня = [[
| Рэгіён = [[
| Колькасьць карыстальнікаў = ~400 000
| Клясыфікацыя = [[
*** '''Крымскататарская мова'''
| Афіцыйная мова ў = [[Аўтаномная Рэспубліка Крым|
| Рэгулюецца =
| Код па ISO 639-1 =
| Код па ISO 639-2(B) = crh
| Код па ISO 639-2(T) =
| Код па SIL = crh
}}
'''
== Колькасьць носьбітаў ==
Звыш 260 000
▲Звыш 260 000 крымцаў жывуць у Крыму, дзесьці 150 000 дагэтуль застаюцца ў Цэнтральнай Азіі (перадусім ва Ўзбэкістане). Па прыблізных ацэнках 5 мільёнаў жыхароў Турэччыны меюць крымскае паходжаньне, гэта нашчадкі тых, хто эміґраваў цягам 19 ды 20 стагодзьдзяў. Меншыя крымскататарскія суполкі існуюць у Румыніі (24 000), Баўгарыі (3 000), Польшчы, Фінляндыі, Злучаных Штатах. Крымская [[Уцісканая мова|мова адносіцца да тых моў, будучыня якіх у сур’ёзнай небясьпецы]].
== Дыялекты ==
Кожная з трох
▲Кожная з трох падгруп крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў — у мінулым жыхароў крымскага стэпу — дакладна належыць да кыпчацкіх. Ялыбайлу (Yalıboylus), якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да [[1944]] году, размаўляюць на агускім дыялекце. Ён больш за іншыя падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект прама паходзіць ад [[Палавецкая мова|палавецкай мовы]], хаця й зазнаў вялікі ўплыў агускіх моваў. На ім і грунтуецца сучасная літаратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымцаў перад дэпартацыяй і аднолькава зразумелы для дзьвюх іншых.
== Гісторыя ==
Фармаваньне крымскататарскіх размоўных дыялектаў
У [[1876]] годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Гаспрынскім (
▲Фармаваньне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалася зь першым прыходам цюркаў ды скончылася расейскай акупацыяй Крыму. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чаґатайская ды атаманская турэцкая. Пасьля ісламізацыі крымцы карысталіся пэрсыдзка-арабскай пісьмовасьцю.
▲У [[1876]] годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Гаспрынскім (Ґаспыралы) у літаратурную мову. Перавага была аддадзеная паўднёваму, агускаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымцамі ды Асманскай імпэрыяй. Але ў [[1928]] годзе літаратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.
== Крымскататарскі лацінскі альфабэт ==
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
Радок 75 ⟶ 71:
{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=31 bgcolor="#ccccff"|[[
|-
| '''а''' || '''b''' || '''c''' || '''ç''' || '''d''' || '''e''' || '''f''' || '''g''' || '''ğ''' || '''h''' || '''ı''' || '''i''' || '''j''' || '''k''' || '''l''' || '''m''' || '''n''' || '''ñ''' || '''o''' || '''ö''' || '''p''' || '''q''' || '''r''' || '''s''' || '''ş''' || '''t''' || '''u''' || '''ü''' || '''v''' || '''y''' || '''z'''
Радок 84 ⟶ 80:
== Крымскататарскі кірылічны альфабэт ==
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а [а]
Радок 120 ⟶ 115:
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш [ша]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ [ща]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ [
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы [ы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь [
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э [э]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю [ю]
Радок 132 ⟶ 127:
{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=37 bgcolor="#ccccff"|[[
|-
| '''а''' || '''б''' || '''в''' || '''г''' || '''гъ''' || '''д''' || '''е''' || '''ё''' || '''ж''' || '''з''' || '''и''' || '''й''' || '''к''' || '''къ''' || '''л''' || '''м''' || '''н''' || '''нъ''' || '''o''' || '''п''' || '''p''' || '''с''' || '''т''' || '''у''' || '''ф''' || '''x''' || '''ц''' || '''ч''' || '''дж''' || '''ш''' || '''щ''' || '''ъ''' || '''ы''' || '''ь''' || '''э''' || '''ю''' || '''я'''
Радок 142 ⟶ 137:
'''гъ''', '''къ''', '''нъ''' ды '''дж''' зьяўляюцца асобнымі літарамі.
== Статус ==
Па прыняцьці ў [[1998]] годзе Канстытуцыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым крымскататарская мова атрымала шэраг афіцыйных функцыяў на мясцовым узроўні і забесьпячэньне падтрымкі й аховы з боку ўраду. Крымскататарская мова выкарыстоўваецца пры афармленьні шыльдаў афіцыйных установаў аўтаноміі, пры гэтым спарадычна могуць ужывацца як кірылічны, так і лацінскі альфабэты. У [[2012]] годзе ва Ўкраіне было рэалізаванае дзеяньне Эўрапейскай Хартыі рэгіянальных моваў, у выніку чаго крымскататарская мова можа атрымаць мясцовыя афіцыйныя функцыі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках, дзе носьбіты мовы складаюць ня менш за 10%. Першым паселішчам, якое выкарыстала гэтае права, стала сяло Новааляксееўка [[Хэрсонская вобласьць|Хэрсонскай вобласьці]]. У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым мова мае афіцыйныя функцыі й без уліку дзеяньня Хартыі.
У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым крымскататарская мова выкарыстоўваецца ў шэрагу пэрыядычных выданьняў і навучальных установаў.
У [[2014]] годзе паўвостраў Крым быў фактычна [[крымскі крызіс (2014)|анэксаваны]] [[Расея]]й. У выніку гэтага на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым была абвешчаная [[Рэспубліка Крым]], адной зь дзяржаўных моваў якой была аб'яўлена крымскататарская мова.
== Глядзіце таксама ==
| |||