Стогадовая вайна: розьніца паміж вэрсіямі

'''Стогадовая вайна''' ({{мова-en|Hundred Years' War}}, {{мова-fr|Guerre de Cent Ans}}) — сэрыя асобных ваенных канфліктаў, якая працягвалася з [[1337]] па [[1453]] гады паміж дзьвюма каралеўскімі дынастыямі за вакантны францускі трон пасьля выміраньня апошняга прадстаўніка старэйшай Капэтынскай лініі францускіх каралей. Двума першымі прэтэндэнтамі былі [[Валюа (дынастыя)|дынастыі Валюа]] і [[Плантагенэты|Плантагенэтаў]]. Тым часам як Валюа заяўлялі пра свае правы на тытул караля Францыі, Плантагенэты самаабвяшчалі сябе каралямі і [[Францыя|Францыі]], і [[Англія|Англіі]]. Плантагенэцкія каралі былі валадарамі Каралеўства Англія ў XII ст і мелі генэалягічныя корнікарані ў францускіх рэгіёнах Анжу і Нармандыі. [[Герцагства Бургундыя|Бургундыя]] і [[Аквітанія (рэгіён)|Аквітанія]] аказвалі значную падтрымку сілам Плантагенэцкага блёку.

Канфлікт доўжыўся 116 гадоў, перарываючыся некалькімі пэрыядамі міру да канчатковага выгнаньня Плантагенэтаў з Францыі (акрамя Кале). Урэшце вайна стала пераможнай для дынастыі Валюа, якая здолела вярнуць захопленыя ў пачатковай стадыі Плантагенэтамі землі і выціснуць іх з большай часткі Францыі да 1450 году. Тым ня менш, вайна амаль разарыла Валюа, тым часам як Плантагенэты вывезлі агромністую колькасьць трафеяўтрафэяў з кантынэнту, якія ў будучым ўзбагачалі Англію. Сама Францыя моцна пакутвалапакутавала ад вайны, бо пераважная большасьць ваенных дзеяньняў адбывалася на кантынэнце.

Фактычна, Стогадовая вайна была сэрыяй канфліктаў, якую звычайна падзяляюць на: Эдўардыянскую вайну 1337—1360 гадоў, Каралінскую вайну 1369—1389 гадоў, Ланкастэрскую вайну 1415—1429 гадоў і пэрыяд, пасьля зьяўленьня [[Жанна д’Арк|Жанны д’Арк]] — 1412—1431. Некалькі іншых ваенных канфліктаў у Эўропе былі непасрэдна зьвязаныя з гэтай вайной: [[Вайна за брэтонскую спадчыну]], [[Кастыльская грамадзянская вайна]], [[Вайна двух Пэдра]] і [[крызіскрызыс 1383—1385 гадоў]]. Тэрмін «Стогадовая вайна» быў пазьнейшай назвай, выдумленайвыдуманай гісторыкамі для абагульненьня дадзенай сэрыі канфліктаў.

Вайна абавязана сваёй гістарчнайгістарычнай значнасьці некалькім фактарам. Першапачаткова зьяўляючыся дынастычным канфліктам, вайна надала імпэт ідэям францускага і ангельскага [[нацыяналізм]]у. З ваеннага пункту гледжаньня, вайна пабачыла ўвядзеньне новай зброі і новых тактыкаў, якія разбурылі старэйшую сыстэму фэадальных армій, у якіх дамінавала цяжкая кавалерыя. У вайне былі прадстаўленыя першыя [[рэгулярная армія|рэгулярныя арміі]] ў [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]] з часоў [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]]. З-за ўсяго пералічанага, як і з-за доўгай працягласьці, Стогадовая вайна разглядаецца адным з самых значных канфліктаў у ваеннай гісторыі сярэднявечча. У сувязі з уварваньнем ангельцаў, грамадзянскімі войнамі, сьмяротнымі эпідэміямі, голадам і забойствамі насельніцтва Францыі ў выніку вайны скарацілася на дзьве трэці<ref>Don O’Reilly. [http://www.historynet.com/hundred-years-war-joan-of-arc-and-the-siege-of-orleans.htm «Hundred Years' War: Joan of Arc and the Siege of Orléans»]. TheHistoryNet.com.</ref>

Перадгісторыя канфлікту сягае ў 1066 год, калі [[Вільгельм НармандзкіI Заваёўнік]] арганізоўваў [[Нармандзкае заваяваньне Ангельшчыны|заваяваньне Англіі]]. Ён атрымаў перамогу над [[Гаральд II Годвінсан|Гаральдам II]] і ўзыйшоў на ангельскі трон. Будучы герцагам нармандзкім, ён зьяўляўся васалам францускага караля і быў абавязаны паклясьціся апошняму ў адданасьці, у тым ліку і за свае падуладныя землі ў Францыі; у тыя часы для аднаго караля прысягаць у вернасьці іншаму каралю лічылася зьняважлівым, таму, звычайна, нармандзкія каралі спрабавалі пазьбегнуць васальскае службы. З францускага боку, капэтынскія манархі абураліся фактам суседзтва караля, які трымае свае землі ў межах іхняга каралеўства і шукалі пуцішляхі нэйтралізацыінэўтралізацыі пагрозы, якую цяпер уяўляла Англія.

Пасьля пэрыяду неспакойстваўнеспакою і [[Грамадзянскай вайна ў Ангельшчыне 1135—1154 гадоў|грамадзянскіх войнаў у Англіі]] (1135—1154) на месца англа-нармандзкай дынастыі прыйшла [[Плантагенэты|дынастыя анжуйская]]. На піке сваёй сілы анжуйцы кантралявалі Нармандыю і Англію, разам з [[графства Мэн|Мэн]], [[Анжу (вобласьць)|Анжу]], [[Турэнь|Турэньню]], [[Пуату]], [[Гасконь|Гасконьню]], [[Сэнтонж]]ам і [[Аквітанія|Аквітаняй]]. Кароль Англіі адкрыта кіраваў большай тэрыторыяй на кантынэнце, чым сам кароль Францыі. Такая сытуацыя, у якой анжуйскія каралі знаходзіліся ў васальнай залежнасьці ад манарха, які быў [[дэ факта]] нашмат слабейшым за іх, і была прычынай зацяжнога канфлікту. Гэтая кантынэнтальная сукупнасьць земляў часам завецца [[Анжуйская імпэрыя|Анжуйскай імпэрыяй]].

[[Ян Безьзямельны]] ўспадкаваў гэтую агромністую маёмасьць у караля [[Рычард I|Рычарда I]], але, іымтым ня менш, кароль Францыі [[Філіп II Аўгуст|Філіп II]] рашуча скарыстаў слабасьць караля Яна як у юрыдычным, так і ў ваенным дачыненьнях, і да 1240 году вырваў з рук ангельскага караля кантроль над большасьцю старых тэрытарыяльных уладаньняў. Пазьнейшая [[бітва пры Бувіне]] (1214), у шэрагу з [[Сэнтонжская вайна|Сэнтонжскай вайной]] (1242) і, урэшце, [[Сэнсардаўская вайна]] (1324) абмежавалі анжуйскую ўладу на кантынэнце да некалькіх невялікіх правінцыяў у Гасконі і прывялі да поўнай страты нармандзкай каралеўскай рэгаліі ў ангельскай кароне.

Старэйшы сын і спадкаемца Філіпа IV Людовік X загінуў у 1316 годзе. Пасьля сваёй смерці ён пакінуў толькі адзінага сына, [[Жан I (кароль Францыі)|Жана I]], які нарадзіўся і памёр амаль адначасова, і дачку [[Жанна II Наварская|Жанну II Наварскую]], чыё бацькоўства было пад сумнёвамсумневам.

Пасьля сьмярцей Людовіка X і Яна I, другі старэйшы сын Філіпа IV, Філіп V, мерыўся ўзыйсьці на трон шляхам распаўсюджваньня чутак пра незаконнанароджанасьць яго пляменьніка Яна I, які быццам бы стаў рэзультатам парушэньня шлюбнай вернасьці. ПабочынмПабочным вынікам гэтай кампаніі ў 1350-х гадах стаў заклік, паводле [[Салічны закон|Салічнага закону]], да зацьвярджэньня немагчымасьці ўспадкаваньня францускага трона жанчынай. Калі Філіп V памёр у 1322 годзе, спадчыннае права яго дачок было праігнараванае на карысьць Карла IV, трэцяга сына Філіпа IV.

Вяртаньне гэтых земляў стала найважнейшым адпраўным пунктам ангельскай дыпляматыі. Вайна таксама стымулявала апазыцыю да Эдўарда II сярод арыстакраты Англіі і прывяла да зьняцьця яго з каралеўскай пасады ў 1327 годзе на карысьць яго малодшага сына Эдўарда Вінздарскага, які такім чынам стаў [[Эдўард III (кароль Ангельшчыны)|Эдўардам III]]. Карл IV памёр у 1328 годзе, пакінуўшы дачку і ненараджонае дзіця, якое таксама мусіла стаць дзяўчынай. Такім чынам, галоўная лінія [[Капэтынгі|дынастыі Капэтынгаў]] абарвалася, стварыўшы крызіскрызыс спадкаемнасьці францускага трона.

Пасьля каранацыі Філіпа VI ангельцы яшчэ кантралявалі [[Гасконь]]. Гасконь вырабляла жыцьцёванеабходную прадукцыю [[соль|солі]], [[віно|віна]] і зьяўлялася вельмі прыбыльным рэгіёнам, які, па сутнасьці, зьяўляўся хутчэй асобным фэодам і належыўналежаў францускай кароне, чымся ангельскай тэрыторыі. Заключэньне васальнага дагавору на яе валоданьне стала яблыкам раздору паміж двума каралямі. Філіп VI патрабаваў ад Эдўарда прызнаць яго манархам, а Эдўард, у сваю чаргу, хацеў вярнуць згубленыя яго бацькам землі. Кампрамісны «[[амаж]]», заключаны ў 1329 годзе не задаволіў ніводны бок, але ў 1331 годзе, перад абліччам сур’ёзных нутраных праблемаў Эдўард прызнаў Філіпа каралём Францыі і адмовіўся ад сваіх прэтэнзіяў на францускі трон. Па сутнасьці, Англія ўтрымала за сабой Гасконь за кошт адмовы Эдўарда ад яго патрабаваньняў быць законным каралём Францыі.

Стварылася сытуацыя адкрытай варажнечы, як толькі францускія караблі пачалі разьведваць прыбярэжныя паселішча ўздоўж [[Ля-Манш]]у і ў 1337 годзе Філіп VI вярнуў гасконьскі фэод, адзначаючы, паводле фэадальнага права, што Эдўард III парушыў сваю прысягу не клапоцячыся пра нужды і патрэбы свайго лорда. Эдўард III адказаў Філіпу, што ў сапраўднасьці ён зьяўляўся законным спадкаемцам францускага трону і на [[Дзень усіх сьвятых]] [[Генры Бёргхэрш]], біскуп лінкальнскі, прыбыў у [[Парыж]] з выклікам ад караля Англіі. Неўзабаве вайна была абвешчаная.

У першыя гады вайны Эдўард III заключыў саюз з арыстакратыяй [[Гістарычныя Нідэрлянды|гістарычных Нідэрляндаў]] і бюргерамі [[Фляндрыя|Фляндрыі]], але пасьля дзьвюх безвыніковых кампаніяў, у 1340 годзе альянс разваліўся. Выплата субсыдыяў нямецкім прынцам і кошты ўтрыманьня войска за мяжой уцягнулі ангельскі ўрад у стан банкруцтва, моцна шкодзячы аўтарытэту Эдўарда III. Пэўны час Францыя дамінавала на моры за кошт генуэскіх караблей і экіпажэй. Некалькі мсятэчакмястэчак уздоўж берагу Англіі былі абрабаваныя, некаторыя неаднаразова. Гэта выклікала [[страх]] і дысарганізацыюдэзарганізацыю сярод прыбярэжнага насельніцтва Англіі. Цягам гэтага пэрыяду вайны пастаянны страх францускага ўварваньня меў месца на ангельскіх землях. Моц марскога флёту Францыі прывяла таксама і да падрыву ангельскай эканомікі, бо, такім чынам, яна ўрэзала гандлёвыя пастаўкі воўны ў Фляндрыю і пастаўкі віна з Гасконі. Тым ня менш, у 1340 годзе, спрабуючы перашкодзіць высадке ангельскага войска на землю, францускі флёт быў амаль цалкам зьнішчаны ў [[бітве пры Слейсы]]. Пасьля гэтага, Англія пераняла дамінаваньне ў рэгіёне [[Ля-Манш]]а да канца вайны, прадухіляючы францускія нашэсьці.

{{Легенда-лінія|yellow dotted 2px|Кавалерыя Эдўарда Чорнага прынцаПрынца ў Лагедоке ў 1355}}

{{Легенда-лінія|green dotted 2px|Маршрут Эдўарда Чорнага прынцаПрынца ў 1356}}

У ліпені 1346 году Эдўард арганізаваў нашэсьце на прыбярэжную частку Францыі, высадзіўшыся ў [[Катантэн]]е. АнгелькаяАнгельская армія захапіла [[Кан (горад)|Кан]] за адзін дзень, зьдзіўляючы французаў, якія чакалі нашмат больш працяглай абароны горада. Філіп VI сабраў маштабную армію, каб супрацьстаяць яму, і Эдўард вырашыў рушыць на поўнач у напрамку да гістарычных Нідэрляндаў, цягам свайго паходу больш рабуючы, чым спрабуючы ўзяць і ўтрымліваць францускія тэрыторыі. Зразумеўшы, што ён ня зможа атрымаць перавагу больш умелым манэўраваньнем, Эдўард разьмясьціў свае сілы да бітвы, і армія Філіпа атакавала. Знакамітая [[Бітва пры Крэсі]] была суцэльнай катастрофай для французаў. Эдўард прасьледваўпрасьледаваў далей не сустрэўшы супраціўленьня і аблажыў горад [[Кале]] на беразе [[Ля-Манш]]а, захапіўшы яго ў 1347 годзе. Для ангельцаў гэта стала вельмі важным стратэгічным крокам, які дазволіў трымаць свае войскі ў Францыі бясьпечна. Сёлета, перамога англічанаў над шатляндцамі ў [[Бітва пры Нэвілс-Кросе|бітве пры Нэвілс-Кросе]], падчас якой быў схоплены Дэйвід II, моцна паменшыла пагрозу з боку Шатляндыі.

У 1348 годзе пошасьць [[Чорная сьмерць|Чорнай сьмерці]] пачала спусташаць Эўропу. Пасьля таго, як у 1356 годзе эпідэмія адыйшлаадышла і Англія была здольная аднавіць сваё фінансвае становішча, сын Эдўарда, прынц Уэльскі, [[Эдўард Чорны Прынц]], уварваўся ў Францыю з Гасконі і атрымаў слаўную перамогу ў [[Бітва пры ПуацьеПуат’е|бітве пры ПуацьеПуат’е]], у якой ангельскія лучнікі паўтарылі тактыку, выкарыстаную ў Крэсі. Новы францускі кароль [[Жан II (кароль Францыі)|Жан II]] быў схоплены. Жан заключыў перамір'е з Эдўардам, і ў яго адсутнасьці, большая частка ўрада прыйшла ў заняпад. Крыху пазьней, у гэтым жа годзе была заключаная [[Лёнданская дамова 1359 году]], паводле якой Англія атрымала ў валоданьне [[Аквітанія|Аквітанію]] і Жан II быў вызвалены.

Француская вёска на гэтай стадыі пачала ўпадаць у суцэльны хаос. Дэмаралізаванае ангельскае войска было здольнае толькі рабаваць. У 1358 годзе сяляне паднялі паўстаньне супраць арміі Эдўарда IV, якое пазьней было названае [[Жакерыя]]й. Эдўард уварваўся ў Францыю ў трэці і апошні раз, спадзяючыся здабыць выгаду з нутранай нестабільнасьці ў краіне і завалодаць францускім тронам, але, нягледзячы нават на тое, што ніякая француская армія не аказала яму супраціву, ён ужо ня быў здольны захапіць [[Парыж]] або [[Рэймс]] у [[дафін]]а, пазьней караля [[Карл V (кароль Францыі)Мудры|Карла V]]. [[8 траўня]] [[1360]] году дафін Карл і [[Эдўард Чорны прынц]]Прынц падпісалі [[Мір у Брэтыньі]], паводле якога Францыя пазбаўлялася паловы сваёй тэрыторыі. Аб'яднаньня Англія выходзіла з Эдўардыянскага пэрыяду Стогадовай вайны з паловай Брэтаніі, Аквітаніі (амаль чвэрцю Францыі), Кале, Панцьё і іншымі васальнымі землямі Францыі, маючы відавочную перавагу над дысарганізаванайдэзарганізаванай Францыяй.

Калі сын Жана II, [[Людовік I Анжуйскі]], зьбег у 1362 годзе з ангельскага палону, парушыўшы т. зв. другую «Дамову вязьняў», Жан II дабраахвотнадобраахвотна аддаў сябе ў палон і вярнуўся ў Англію. Ён памёр у пачэсным зьняволеньні ў 1364 годзе і [[Карл V (кароль Францыі)Мудры|Карл V]] заняў яго месца на пасадзе караля Францыі.